Kıpçak Türklerinin bölgemizin kırsal alanlarındaki varlığı milattan öncesine dayanır. MÖ. 336´da Makedonyalı İskender´in orduları Kafkasları ele geçirmek üzere bölgeye geldiğinde Çoruh nehrinden Tiflis´e kadar olan yerde oldukça kalabalık bir nüfusa sahip Kıpçaklarla karşılaşmışlardı. Kıpçakların esas yerleşmeleri 1124 yılından sonra olmuştur; yoğunlaşması Moğol kapımı(istilası) sonrasına rastlar. 1204 yılında Trabzon Rum İmparatorluğunu kuran Komnenos hanedanı üyeleri şehir merkezlerinde belli bir güce sahipken, kırsalda yani Kıpçakların yerleştiği alanda çok etkin değildi. XIII. Yüzyılın sonlarında Trabzon Rum İmparatorluğu´nun başında II. Aleksios vardı. Aleksios, Rize-Ahıska arasındaki bölgede yaşayan ve Gürcülerin ?´Saatabego´´ (Atabeyler yurdu) dedikleri Kıpçakların lideri Atabey BEKA´nın kızıyla evlendi. Aleksios Gürcülerden aldığı destek zayıflayınca Kıpçaklardan destek alarak ihtiyaç duyduğu asker gücüne kavuşmuştur.
Trabzon Rumları ile Kıpçaklar arasındaki yakınlaşmanın resmi çerçevesi hakkında bilgi ve belge yoktur. Ancak XIV. yüzyılın başlarından itibaren Trabzon Rum Devleti´nin savunması büyük ölçüde Kıpçaklar eliyle sağlanırken karşılık olarak onlara Trabzon ve çevresinde yurtlar verildiği anlaşılmaktadır(1). Bugün yöremizin lehçeleri, lakapları ve yer adları incelendiğinde bu tarihi olaylarla örtüştüğünü görüyoruz.
Kumança ve Peçenek´çe Türk dillerinin Kıpçak Türkçesine aittir(2). Buradan hareketle yöremizde eskiden kullanılan ve hala bilinen Kıpçaklarda sözü edilen tartı birimleri: Arşun(arşın), dutam(tutam), karış ilçemizde uzun yıllar kullanılmıştır. Olağanüstü varlık olarak bilinen Kıpçak´ça ?´div´´ sözcüğü ilçemizin Çambaşı Mahallesi´nde Aydın soyadlı ailelerden birinin lakabı(aboronim) olarak günümüze kadar yaşatılmıştır.
Yöremizde ?´komşu´´ sözcüğünü genellikle eski Türkçe olarak ?´gonşi´´, ?´küçük´´ sözcüğünün küçük kız çocuğunu sevmede ?´kiçi kiçi´´ , ?´yüksek´´ sözcüğünü sıfat olarak ?´biyik´´(buyuk), ?´yukarı´´ sözcüğünü ?´yokarı´´, ?´ne zaman´´ soru zarfını ?´haçan´´, ?´niçin´´ soru zarfını ?´ne içün´´ ve ?´ısmarladın´´ sözcüğünü ?´sımarladın´´ şeklinde kullanıyor olmamız Kıpçak Türkçesi´nin yaygın bir şekilde kullanıldığını göstermektedir(3).
Aşağıdaki söz varlığını dikkatlice incelediğimizde bölge insanının ?d? -?t?, ?k?- ?g? , ?c?-?ç?, ?ç?-?j?, ?ç?-?ş?, ?v?-?f?, ?ğ?-?v?, ?ö?-?e?, ?ı?-?u? ve ?ü?-?i? harfli sözcükleri yazarken ya da söylerken karıştırmasının nedenini, bölgemizde yaygın olarak kullanılan Kıpçak(Kuman) ağzından kaynaklandığını öğrenmiş olacağız.
SÖZCÜĞÜN SÖZLÜKTEKİ OKUNUŞU- KIPÇAKÇA VE BİZDEKİ OKUNUŞU
AVUÇ AVUJLAN
AÇLIK AJLUK
ÇABUK ÇAPUK
KOVA KOFA
AÇTI AŞDİ
KAÇTI KAŞTİ
ÖĞLE EVLE
KAMÇI KAMŞI
SOYUT İSİMLERDE KIPÇAK LEHÇESİ
SÖZCÜĞÜN SÖZLÜK YAZILIŞI -- KIPÇAK VE BİZDEKİ SÖYLENİŞİ
GÜCÜ YETER KÜÇİ YETER
BU GÜN BU KÜN
SABIRLI SABURLI
SEVDALI SEVDALU
USLU USLI-İ
YÜKLÜ(Hamile) YÜKLİ(Hamile)
ÜÇÜNCÜ ÜÇÜNÇİ
DÖRDÜNCÜ TÖRTÜNÇİ
ANSIZIN ANSUZUN
HATASIZ HATASUZ
DİLSİZ TİLSÜZ
ALACAK ALAÇAK
ÖLÇÜ ÖLÇİ(3)
Kaynakça:
1-İbrahim TELLİOĞLU, DOĞU KARADENİZ KIPÇAKLARI, Ulaşılan Adres: http://s3.amazonaws.com/academia.edu.documents/40899359/Dogu_Karadeniz_Kipcaklari.pdf?AWSAccessKeyId=AKIAJ56TQJRTWSMTNPEA&Expires=1474738432&Signature=%2FQu9PgcJli4mea%2
2-Éva Kincses Nagy, YOK OLAN BİR HALK VE YOK OLAN BİR DİL MACARİSTAN´DAKI KUMANLAR VE KUMANCA, Ulaşılan adres: http://dergi.tehlikedekidiller.com/index.php/TDD/article/viewFile/74/39
3-Prof.Dr. Hülya Kasapoğlu Çengel, Gazi Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi, ERMENİ HARFLİ KIPÇAK TÜRKÇESİ, Dil Araştırmaları, Sayı, 10 Bahar2012, 17-8ı.ss
