19.Yüzyılda Of ve Solaklı Vadisinde Eğitim Göçü

GİRİŞ

Yöremizle ilgili en ufak bir belgenin dahi kayıt altına alınıp saklanması gerektiğine inanıyorum. Bu husus bölgenin kültür ve tarihinin belirlenmesi ve anlaşılması bakımından son derece önemlidir.

Bu çalışmada, tarihi bir belgeye dayanarak 19. Yüzyılda Of’ta Eğitimci Göçü konusu değerlendirilecektir. Çalışma, Oflu Yusuf Şevki Efendinin 1877-1901 yılları arasında yazmış olduğu İhvan-ı Defter adlı kaynak verileri kullanılarak hazırlanmıştır.

YÖRENİN COĞRFAYASI VE YERLEŞİM YERLERİNİN TARİHÇESİ

İnceleme alanı hem mekân ve hem de zaman bakımından değerlendirilecektir.

Of, Türkiye’de Doğu Karadeniz Bölgesinde, Trabzon İlinin en doğusunda, ona bağlı bir ilçedir. Osmanlı döneminde, Sürmene ve Rize kazalarına komşu olan Of kazası, Trabzon sancağına bağlıydı. O zamanki Of kazası toprakları bugünkü Of, Çaykara, Hayrat ve Dernekpazarı ilçelerini kapsıyordu. 1770’li yıllarda hazırlanmış ve yer isimleri Latin Harfleriyle yazılmış bir yöre haritası Şekil 1’te görülmektedir. Bu haritada, yan yana olan Sürmene, Of ve Rize kaza isimleri büyük harflerle yazılmıştır.

Eski Of Kazası toprakları, Solaklı ve Baltacı derelerinin meydana getirdiği iki vadiden ibarettir. Bu iki dere vadisi kuzeyden güneye doğru üç alt havzada değerlendirilebilir. Buna göre 80 km uzunluğundaki Solaklı Havzası, Aşağı Solaklı Havzası, Orta Solaklı Havzası ve Yukarı Solaklı Havzası olarak üç havzada değerlendirilmiştir. Benzer şekilde, 50 km uzunluğundaki Baltacı deresi havzası da Aşağı Baltacı Havzası, Orta Baltacı Havzası ve Yukarı Baltacı havzası şeklinde üç kısımda incelenebilir.

Şekil 1 1770’lerde hazırlanan ve Of Kazasını gösteren harita

Aşağı Solaklı Havzası, Karadeniz sahilindeki Of (Solaklı) ilçe merkezinden başlayıp yaklaşık 20 km devam eden kısımdır. Denize yakın kısımlarda yamaçları nispeten az eğimli olan bu vadide, güneye gittikçe yamaçlar dikleşir ve vadi, Ulucami Akım ölçüm istasyonunda dar bir geçit haline gelir. Solaklı Vadisinin haritası Şekil 2’de verilmiştir. Aşağı Solaklı Havzası toprakları bugünkü Of ilçesine bağlıdır (Ağıralioğlu ve diğerleri, 2009).

Şekil 2 Solaklı Havzası

Orta Solaklı Havzası, Ulucami Akış İstasyonundan Uzungöl’ün baş tarafına kadar olan kısımdır. Bu kısımda, Dernek Pazarının hemen güneyinde Holo deresi Solaklı deresine katılır. Dernek Pazarı merkezi ve havalisi ile Holo deresi vadisindeki topraklar Dernek Pazarı ilçesine bağlıdır. Dernek Pazarı ilçesine bugün 11 köy bağlıdır. Orta Solaklı havzasında, Dernek Pazar’ının güneyine doğru dar vadi devam eder ve yaklaşık 7-8 km sonra Çaykara topraklarına girilir. Çaykara’ ilçe merkezinde Solaklı deresine doğudan yeni küçük bir dere katılır ve vadi toprakları genişler. Çaykara İlçesinin tarihi en eski kaynaklarda kayıtlı olan Gorgora (Eğridere), Holayısa (Yeşilalan), Paçan (Maraşlı) ve Zeno (Bugünkü Akköse) köyleri ve yeni pek çok mahallesi bu orta vadide yer alır. Bu orta havzada, Çakara ilçe merkezinden 10 km yukarıda Solaklı’ya batıdan Köknar Deresi katılır. Bu vadide Aşağı Ogene (Karaçam) ve Yukarı Ogene (Köknar) gibi bazı eski köyler vardır. Bugün Çaykara’da 22 köy bulunmaktadır.

Uzungöl’ün güneyinde kalan kısım Yukarı Solaklı Havzasıdır. Gölden sonra vadi iyice daralır ve yaklaşık 20 km uzunluğundaki vadide teşkilatlı bir yerleşim yoktur ve bu dar vadi ormanlarla kaplıdır. Yukarı Solaklı Havzasında bulunan Haldizen (Demirkapı) ve İpsil (Arpaözü) adlı tarihi iki mahalle Çaykara ilçesine bağlıdır.

 Aşağı Baltacı Havzası sahildeki Eskipazar yerleşim yerinden başlayıp yaklaşık 10 km uzunluğunda bir alanı kaplar ve Of ilçesine bağlıdır. Bugün için Of’ta 50 köy bulunmaktadır. Daha güneydeki Orta Baltacı Havzası, Hayrat İlçe merkezine bağlıdır. Hayrat ilçesinde 21 köy bulunmakta ve yukarı kesimde Mesoraş (Geçitli köyü ve Sarmaşık köyü) ve Hanlut (Dağönü) yer alır (Şekil 3). Yukarı Baltacı Havzasında, Derindere (Aso), ve Çayıroba (Yente) köyleri yer alır ve bu yerleşimler denizden yüksekliklerinden ve mesafenin yakınlığından dolayı Çaykara ilçesine bağlıdır.

Şekil 3 Eski Of kazası (Of, Çaykara, Hayrat ve Dernek Pazarı ilçeleri) haritası

Çaykara’daki köy sayısının tarihi değişimi göçlerin incelenmesi açısından dikkate alınmalıdır. 1486 ve 1515 tarihli kayıtlarda, eski Çaykara ilçesi sınırları içinde sadece Gorgoras, Holayısa, Paçan ve Zeno adlı 4 köy görülmektedir. 1554’te bu köylere, Yente (Çayıroba), Haldizen (Demirkapı), İpsil (Arpaözü), Aso (Derindere) ve Ogene (Karaçam) (Aşağı Ogene ve Yukarı Ogene) köyleri eklenmiştir. Bu 5 köy, önceden havalide mevcut köylerden coğrafi olarak daha yüksekte bulunmaktadır. Dolayısıyla bu köylerin 1515 yılından sonra yeni kuruldukları anlaşılmaktadır. Yüksek rakımlı bu köylerin ağız özellikleri de yörenin diğer yerlerinden farklıdır. Bu durum, bu yerleşim yerlerinin yörenin fethinden sonra güney taraflarından gelen göçlerle yerleşime açıldığını göstermektedir.

Yüksekteki köyler dışında Çaykara’daki köylerin çoğu kayıtlardaki ilk 4 köyün genişlemesi veya bölünmesi ile ortaya çıkmıştır. Bu köylerin türemesini tarihi kayıtlardaki isimlerinden anlamak mümkündür.

Paçan’dan türeyen köyler: Nefs-i Paçan: Paçan kendisi (Maraşlı), Anaso-i Paçan (Çambaşı), Çoroş-ı Paçan (Taşkıran ), Mezra-i Paçan (Taşlıgedik), Şinek-i Paçan (Ataköy), Şur-i Paçan (Paçan nam-ı diğer Sero, Şur) (Sahinkaya), Paçan-Hopkin (Hopşera) (Soğanlı ve Akdoğan) ve Paçan Vahtanç (Koldere). Şerah (Uzungöl) açılan, genişleyen yer manasına sonradan yerleşime açılmış anlamına gelmektedir. Hopşera  köyü ismi de kayıtlarda Paçan’la bağlantılıdır ve Hobşera: Hobsera (Hob: kötü, Şera: toprak) kötü toprak anlamında Arapça bir isimdir. Ayrıca, Gorgoras (nam-ı diğer Paçan: diğer adı Paçan) (Eğridere) köyünün adı Paçan’la ilgilidir. Paçan kelimesi, eski kayıtlarda bazen Bacan olarak geçmektedir (Umur, 1951). Anlaşıldığına göre, Çaykara’da Solaklı deresine karışan küçük derenin batısındaki hemen hemen bütün köyler ve yerler Paçan olarak anılmıştır. Dolayısıyla bugünkü Çaykara’daki ilk köyler Paçan ve Holayısa diye bilinen iki köydür. Trabzon’un fethinden önceki dönemlerde yörede yerleşimler, bu iki köy ve bunların arasında bulunan bir güvenlik kalesinden ibarettir.

Holayısa’dan türeyen köyler: Kadahor (Işıklı), Zeleka (Taşören), Fotinos (Kabataş), Limni (Kayran) ve Baltacılı köyleri. Işıklı’nın bir mezrası olan Huşa (Yükselen), daha geç dönemde Işıklı’dan ayrılmıştır.

Zeno’dan türeyen köyler: Ulucami ve Akköse.

Solaklı vadisinin Karadeniz’i iç bölgelere bağlayan bir kervan yolunun geçtiği yer olduğu bilinmektedir. Kadahor ve Hopşera köyleri, yöredeki ilk kayıtlarda görülmemektedir. Ondan evvelki kayıtlarda burada yerleşenler yolların ve kalenin güvenliği için “derbentçi “olarak görevlendirildiklerinden kayıtlarda görülmemiş olabilirler. Benzer bir durum, Dernek Pazarının derbentçi diye anılan (Tüfekçi) gibi bazı köyleri için de geçerli olabilir. Solaklı Vadisinin yol ve kervan güvenliği devlet tarafından “derbentçi” olarak görevlendirilen kimseler tarafından sağlanırdı. Ayrıca Işıkı (Kadahor) köyünde bir gözetleme kalesi ve Taşören (Zeleka)  köyünün aşağısında dere kenarında oldukça korunaklı bir yerde bulunan kale (Çaykara Kalesi) güvenlik maksadıyla kullanılmaktaydı. Bu kale en eski yerleşim birimleri olan Gorgoras ve Holayısa köyleri arasında can ve mal güvenliği için yapılmıştır. Can ve mal güvenliğinden dolayı vadideki bütün köyler dere kenarından daha yüksek arazilerde kurulmuştur. Çaykara havalisinde bulunan Holo Deresi, Solaklı Deresi ve Çaykara’daki küçük derenin yol ve yolcu güvenliği Çaykara (Işıklı) ve Hopşera ( Akdoğan ve Soğanlı) ve Kadahor köylerinden derbentçilerle sağlanmış olabilir.

Osmanlı devletinde, ülkenin her yerinde olduğu gibi, fethedilen topraklarda, güvenliği ve hâkimiyeti sağlamak için her köy bir Müslüman tımara verilirdi.  Mesela, Eğridere (Gorgoras) köyü için Of tarihinde (Umur, 1951), “Tımar: Mustafa veledi İskenderi Ofi an, Sipahiyani Trabzon”, bugünkü ifade ile “Tımar: Oflulardan İskender’in oğlu Mustafa, Trabzon Sipahilerinden” ifadesi ile köy kaydı başlamaktadır. Tımar, savaşlarda yararlılık gösteren askerlere ve yüksek rütbeli memurlara verilirdi. Tımar sistemi, vergi, toprak ve ordu sistemlerinin esasını oluştururdu. Bilindiği gibi tımarlı sipahiler eyalet ordularının en önemli kısmıydı.

Osmanlı döneminde, toprak hâkimiyetini ve nüfus dengesini sağlamak için devletin diğer yörelerinden bazı aileler zorunlu göçe tabi tutulur ve yeni fethedilen topraklara yerleştirilirdi. Of kazası topraklarına da Amasya, Samsun gibi vilayetlerden pek çok ailenin yerleştirildiği bilinmektedir.

EĞİTİMCİ GÖÇÜ

19. Yüzyılda yöreden ekonomik sebeplerle bazı göçler yaşanmaktaydı. Bunların bir kısmı gittikleri yerlerde yerleştikleri halde göçlerin çoğu mevsimlik göçlerdi.  Erkekler, gelir sağlamak için mevsimlik yöre dışına gider ve bir süre sonra kendi memleketine dönerdi.  Bir kısım mevsimlik göçler yabanı devletlere, özellikle Rusya’ya yönelikti. Göçlerin bir kısmı Karadeniz’deki Ordu, Giresun, Samsun gibi toprağı ve geliri daha bol vilayetlere, bir kısmı İstanbul, İzmit, Balıkesir, Manisa, hatta Varna gibi batı yörelerine yapılırdı. Diğer bir kısım göçler İç Anadolu’daki Yozgat, Ankara gibi Osmanlı devleti toprakları içine olurdu: Devlet içindeki mevsimlik gidilen yerlerde daha ziyade kalaycılık, hızarcılık, taş ustalığı ve dini hocalık gibi işler yapılırdı.

19. Yüzyılda, Eski Of kazasında öğretim- eğitim kurumları diğer yörelere göre daha fazla ve yöredeki halkın eğitim ve dini bilgi seviyesi diğer yörelerden daha yüksekti. Bu durum yöreden dışarıya doğru eğitimci göçlerinin daha fazla yaşanmasına sebep olmaktaydı.

19. yüzyılın son çeyreğinde, Oflu Yusuf Şevki Efendi dini talim-terbiye için Of kazası içindeki pek çok köyde ve Of dışındaki pek çok yerde toplantılar düzenlemiştir. Bunlara katılanları bir defterde kaydetmiştir. Of kazası dışında yapılan toplantılara katılan ve Oflu olan insanların katıldıkları toplantının yeri, tarihi, katılanların isimleri ve memleketleri Tablo1’de gösterilmiştir. Bilindiği gibi, o dönemlerde insanların adları, meslekleri, baba adları, sülaleleri ve memleketleri ile birlikte anılırdı. Bu toplantı yerleri daha ziyade deniz yolu ile ulaşılan bölgeleri içine almaktadır.

Bu tablodan görüldüğü gibi 28 yerde yapılan toplantılara memleketi Of olan ve çoğu din âlimi olan 74 kişi katılmıştır. Bunların çoğu toplantı yöneticisi (Ser-i hatme)’dir. Bir kısmı o yerleşim yerinde imam veya müderristir. Bunların çoğu bir süre sonra geri dönmüş olmalı. Ancak pek az kısmı ise daha sonra ailelerini de yanlarına alarak bu yörelere yerleşmişlerdir.

Tablo 1 Of dışındaki dini toplantılara katılan Oflular

KAYNAKLAR

Ağıralioğlu, N., Cığızoğlu, H.K., Yılmaz, L., Coşkun, G., Aksoy, H., Toprak, F.,  Eriş, E., Algancı, U., Andiç, G.,  Usta, G., Beşiktaş, M., Ülken, İ., Akım Ölçümleri Olmayan Akarsu Havzalarında Teknik Hidroelektrik Potansiyelin Belirlenmesi, TÜBİTAK Mühendislik Araştırma Grubu, Proje No: 106M043, Sonuç Raporu, 188 s., İstanbul,  Eylül 2009.

Ağıralioğlu, Necati, Osmanlı Dönemine Ait El Yazması Bir Eser Hakkında-1, Çaykara Gündem Gazetesi, 15.11.2021a.

Ağıralioğlu, Saltuk, Ağıralioğlu Necati, Osmanlı Döneminde Doğu Karadeniz Bölgesinde Nüfus Hareketleri Ve Sebepleri: Of Kazası Örneği, Dünya Göç Hareketleri, Antalya Bilim Üniversitesi, 6-7-8 Mart 2022.

Bostan, Mehmet Hanefi, XV., XVI. VE XVII. Yüzyıllarda Çaykara’da Nüfus Ve Nüfus Hareketleri, Çaykara Gazetesi, 03.11.2016.

Umur, Hasan, Of Tarihi: Vesikalar, Fermanlar, 176 sayfa, İstanbul, 1951.

Yücer, Hür Mahmut, Adın İle Yazdım Adımı: Oflu Yusuf Şevkî Efendi’nin Defter-i İhvân’ı, (yayınlanmamış eser).