Çaykara Türkçesi ve Türkçe Lehçeleri

Çaykara, Solaklı Vadisinin yukarı kısmında, çok engebeli bir araziye sahiptir. Kuzeyden Of ilçe toprakları, güneyden Doğu Karadeniz Dağları ile çevrilidir. 1917 Rus işgaline kadar yörenin dışarısı ile bir araba yolu bağlantısı yoktu. Bu bakımdan bu tarihe kadar Çaykara ulaşım açısından dışa kapalı kalmıştır.

1950´lere kadar Çaykara´da yaşayan insanların büyük bir kısmı, okul olmadığı için okula gidememişler; özellikle kadınlar ömürleri boyunca hiç yöre dışına çıkmadan ömürlerini tamamlamışlardır.

Çaykara dışa kapalı bir yöre olduğu için eğitimle değişmeyen ve etraftan pek etkilenmeyen bir konuşma dili olarak Türkçe bölgede uzun yıllar değişmeden kalmıştır.

Bununla birlikte, Çaykara´da 1950´den sonra ulaşımda kolaylık, hızla gelişen dışa açılma, yoğun okullaşma, yöreden dışarıya göç etmeler, radyo ve televizyonların yaygınlaşması Çaykara´daki mahalli Türkçenin giderek kaybolmasına sebep olmaktadır.

Öte yandan Çaykara ile ilgili pek az yazılı kaynakta bilgi bulunabilmektedir. Mesela Çaykara Kalesi ile ilgili yazılı kaynaklarda hiç bir bilgi bulunamamaktadır.

Çaykara´da doğan ve büyüyen bir kimse olarak etraftan ve annelerimizden duyduğumuz Türkçe kelimeleri özlüyoruz. Unutulmalarına ve kaybolmalarına gönlümüz razı değil. Bu açıdan bu yazının diğer bir hedefi de Mahalli Türkçenin kaynaklarını aramak, kısmen de olsa yazılı hale getirerek unutulmasını önlemeye çalışmaktır. Eski dönemi ve kelimelerini bilen birisi olarak bildiklerimi yazmam gerektiği şeklinde bir sorumluluğum olduğunu düşünüyorum. Aslında İstanbul Türkçesinin bütün Türkiye´de ve diğer ülkelerde konuşma ve yazma dili olarak benimsenmesi, pek çok insan gibi, benim de emelimdir.

Türkçe bugün dünyada yaygın kullanılan dillerden biridir. 2011 yılı verilerine göre dünyada 200 milyondan fazla insan Türkçe konuşmaktadır. Ancak Osmanlılar döneminde 1856 yılına kadar eğitim sisteminde bir Türkçe dersi yoktu. Mekteplerde Arapça ve Farsça öğretilirdi. Türkçeyi ise devlet görevlilerinin memuriyette (kalemde)  kıdemlilerden öğrenmesi beklenirdi. Osmanlıların gerilemesinin 5 temel sebeplerinden biri topraklarında ortak bir Türkçe oluşturmamaları gösterilir. Oysa M.Ö. 330´larda Makedonya´dan Hindistan´a kadar olan bütün toprakları alan Büyük İskender bu topraklarda Rumca konuşmayı mecburi hale getirmişti. Öte yandan 1492´de İspanyolcanın Gramer kitabı yazılmış ve ortak bir dil ve kavramlar oluşturulmuştu. Batı medeniyetinde bunun önemli rolü olduğu belirtilmektedir.

Burada Çaykara´da kullanılan ve İstanbul ağzında bulunmayan veya değişik olan bazı kelimelerin diğer Türkçe lehçelerinde hangi bölgelerde kullanıldığı üzerinde durulacaktır. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğünde (Kültür Bakanlığı, 1991), İstanbul lehçesinde bulunan sadece 7000 kelime diğer lehçelerdeki karşılıkları ile karşılaştırılmıştır. Sözlükte, İstanbul Türkçesi ile birlikte, Azerbaycan, Başkurt, Kazak, Kırgız, Özbek, Tatar, Türkmen, Uygur lehçeleri yer almıştır. Bu sözlükte Çaykara´da kullanılan ve İstanbul ağzında olmayan 56 kelimenin diğer Türkçe Lehçelerinde de olduğu tespit edilmiştir. Bunlar Tablo 1´de verilmiştir.

Bu tabloda 2. sütunda İstanbul Türkçesindeki kelime, 3. sütunda Çaykara Türkçesindeki kelime ve 4. sütunda, Çaykara Türkçesinde olan kelimenin hangi lehçelerde ortak kullanıldığı gösterilmiştir. Bu çalışmadaki kelimeler gösterilen kaynak ile sınırlıdır ( Kültür Bakanlığı, 1991). Şüphesiz Çaykara´da kullanılan Türkçe kelimelerin diğer lehçelerdeki ortak kelimeleri bu kadarla sınırlı değildir. 

Tablo 1 Çaykara Türkçesinde ve İstanbul Türkçesi dışındaki diğer Türk lehçelerinde ortak olan bazı kelimeler

Çaykara´da kullanılan 56 tane Türkçe kelimenin hangi lehçelerde kaç tanesinin ortak olduğu Tablo 2´de gösterilmiştir. 

Tablo 2 Çaykara Türkçesinde ve diğer lehçelerde ortak kelime sayıları

En çok Azerbaycan Türkçesinden ortak kelime olması, bölgeler arasındaki mesafenin kısalığının etkilenmede çok önemli olduğunu göstermektedir. Ayrıca aradaki mesafe en uzak olmasına rağmen, Uygur Türkçesinden ortak çok kelime bulunması, Anadolu Türkçesinin Uygur Türkçesine dayandığı tezini destekler mahiyettedir.

Doğu Karadeniz ve Kafkasya gibi dağlık bölgelerin etrafındaki yörelerle ulaşımları zor sağlandığı için bölgeler arası kültür etkileşimi son derce zayıftır. Hâlbuki Urfa gibi ovalarda ulaşım kolay olduğu için dil, müzik, adetler gibi kültür sahalarında etkileşimler daha kolaydır ve ortak bir kültür oluşabilmektedir.

Çaykara dağlık bir bölge olduğu için Karadeniz sahilinden ve etrafındaki diğer il ve ilçelerden pek az etkilenmiştir. Bundan dolayı Çaykara coğrafi olarak kapalı bir havza olduğu için yörede pek çok eski kültür değerleri bozulmadan korunmuştur. Ayrıca Çaykara Türkçesi hep şifahi dil olarak kalmış, yazı dili olarak pek az kullanılmıştır.

Çaykara Türkçesindeki bazı kelimelerin Orta Asya´dan hiç bozulmadan aktarılıp yaşatıldığı, hatta bu kelimelerin ve bazı dil kurallarının İstanbul Türkçesinde daha fazla değişikliğe uğradığı görülmektedir.

Osmanlıların zorunlu iskân ettirme politikaları çerçevesinde fethedilen topraklara gruplar halinde aileleri yerleştirdiği bilinmektedir. Bu nüfus hareketlerinde halkın nereden geldiğini gösteren en önemli delil konuştuğu dildir. Bu çalışmanın, Çaykara kültürünün ve konuşmasının hangi bölge insanlarından etkilendiğinin ipuçlarını bulmada faydası olabilir.

Şüphesiz Çaykara Türkçesi sadece diğer Türkçe lehçelerinden değil, Arapça ve Farsça gibi dillerden de önemli derecede etkilenmiştir. Bununla birlikte yirminci yüzyıla kadar Çaykara Türkçesi, bölgede en az değişmiş ağız olarak değerlendirilebilir

Benzer çalışmalar Divan-ı lügat-it türk gibi diğer dil kaynakları için de yapılabilir. 

KAYNAKLAR

Kültür Bakanlığı, Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, 1991.

www.caykaragundem.com