GİRİŞ
Çaykara Trabzon iline bağlı, ilden 76 kilometre uzakta, Karadeniz sahilinden 27 kilometre içeride bir ilçedir. Çaykara ilçe merkezi Solaklı Çayı İle Eğridere Deresinin kesişme yerinin güneyindeki arazide yer almaktadır. Denizden yüksekliği 290-320 metre arasında değişmektedir. Şekil de ilçenin merkezi görülmektedir
Şekil-1 Çaykara ilçesinden bir resim
2020 yılı nüfus değerlerine göre Çaykara’nın nüfusu 13890’dır. Öte yandan Çaykara’nın ilçe olduğu 1950 yılından beri ilçedeki kaymakamlıkta, adliyede, belediyede, okullarda ve diğer kurumlarda çalışan hizmet sektörü çalışanı artmıştır. Bu ise ilçenin ev ihtiyacını artırmıştır.
Çaykara’da çarşı ve evler bir arada, iç içe ve düzensiz yapılaşmış olduğundan ilçe güzel bir şehir görünümü vermemektedir. Ayrıca yeterli arsa olmadığından yeni işyeri ve mesken yapma sıkıntısı yaşanmaktadır. Bugünkü duruma gelinmesinde esaslı bir imar planı uygulaması yapılmamasının etkili olduğu düşünülmektedir. Bu çalışmada, ilçeyi güzel bir şehir haline getirmenin bir örnek planlaması yapılmaya çalışılmıştır.
İKLİM
Çaykara Meteoroloji istasyonun denizden yüksekliği 310 metredir. Çaykara iklim ılıman geçmektedir. Çaykara ilinde belirgin yağış görülmektedir. En kurak aylarda bile yağış miktarı oldukça fazladır. Köppen-Geiger iklim sınıflandırmasına göre Dfb (Kışı Şiddetli, Her Mevsim Yağışlı, Yazı Sıcak) olarak adlandırılabilir.
Çaykara’da 1991-2021 tarihleri arasında meteoroloji İstasyonunun ortalama aylık sıcaklık (derece) ve yağış (milimetre) değerleri Şekil-2’de gösterilmiştir.
Şekil-2 Çaykara’da ölçülen aylık ortalama sıcaklık ve yağış değerleri (1991-2021)
Çaykara İstasyonunda ortalama yıllık yağış yüksekliği 1956 mm’dir. Türkiye ortalamasının 574 mm olduğu düşünülürse, ilçenin bol yağış aldığı görülür. 111 mm yağışla Şubat yılın en kurak ayıdır. Ortalama 220 mm yağış miktarıyla en fazla yağış Eylül ayında görülmektedir.
Çaykara’da yıllık ortalama sıcaklık 6,5 °C’dir. Ortalama 16.5 °C sıcaklıkla Ağustos yılın en sıcak ayıdır. Ocak ayında ortalama sıcaklık -3.8 °C olup yılın en düşük ortalamasıdır.
Yılın en kurak ve en yağışlı ayı arasındaki yağış miktarı farkı 109 mm’dir. Yıl boyunca ortalama sıcaklık 20.3 °C dolaylarında değişim göstermektedir.
Çaykara'da günlük en fazla güneşli saatin görüldüğü ay, ortalama 7.68 saatlik güneşli bir ay ile Mayıs'tır. Mayıs boyunca toplamda 237.95 saat güneş ışığı vardır.
Çaykara'da günlük en az güneşli saat olan ay, günde ortalama 5.49 saat güneşli olan Ocak'tır. Ocak'ta toplamda 170.32 saat güneş vardır.
Çaykara'da yıl boyunca yaklaşık 2196.17 saat güneş ışığı sayılmaktadır. Ayda ortalama 72.24 saat güneş ışığı vardır.
GEÇMİŞİ DÜŞÜNMEK
20. Yüzyıla kadar etraftaki köylülerin alışveriş yaptığı ve haftalık Pazar yeri olarak kullandığı Çaykara’da bazı dükkânlar, bir iki han ve bir cami ile bir su değirmeni olduğu söylenir. Bir de hayvanların alınıp satıldığı Hayvan Pazarı bulunurdu. Of’u Bayburt’a bağlayan kervan yolu üzerinde bulunan Çaykara, Solaklı Vadisi içindeki Dernekpazarı ve Hati gibi alış merkezlerinden biriydi.
1877 yılında Alman Haritacıları tarafından hazırlanmış yörenin bir haritası Şekil-3’de gösterilmiştir.
Şekil-3 1877’de hazırlanmış yörenin bir haritası
Bu haritada, Of (Solaklı), Dernekpazarı (Kondu), Çaykara (Katohor) ve Hati (Khati) olarak yazılmıştır. Ayrıca Solaklı Çayının adı “Of Su” diye geçiyor.
Çaykara’nın eski adı Katohor’dur. Katohor ismi 1681 yılında ilk defa Avariz Defterlerinde geçer. “Aşağı köy” manasına gelen bu yerleşim yeri daha eski yerleşimlerden olan Holayısa’dan ayrılmış olmalı. Katohor, Holayısa’nın batısında yer almaktadır.
1916 yılında bölge, Ruslar tarafından işgal edilince Of- Bayburt arasındaki Solaklı vadisinden geçen patika yol Ruslar tarafından araba yolu olarak yeniden yapılmıştır. Daha önce bu yol katır, kervan ve sürülerin geçtiği, dar geçitleri olan bir patikaydı. Bu dönemde Katohor’dan Of’a yaya gitmek için bazı dar geçitler aşılamadığı için yaya yolcu köprü olmayan bu noktalardan derenin karşısına su içinden yürüyerek geçip yoluna devam edermiş.
Cumhuriyet kurulduktan sonra Katohor 1925 yılında Bucak (Nahiye) merkezi haline getirilmiştir.
1929 yılındaki Of- Sürmene Sel felaketinde, Solaklı Çayının ve Katohor’un doğu tarafındaki küçük derenin etkisiyle çarşının daha alçak olan doğu tarafı yıkılmış, Camiye kadar olan bütün dükkânları sel almış, o arada küçük dere üzerindeki su değirmeni de selle yok olmuş. Kısacası çarşının alt kısmı tamamıyla yok olmuş. Sadece Merkez Caminin güneyinde kalan üst çarşı yıkılmadan kalmış. Bu çarşıda bağdadi tarzda duvarları örülmüş, ön tarafı ahşap kepenklerle kapatılmış tek katlı, üstü kiremit kaplı dükkânlar yerinde kalmıştı.
1929 Sel felaketine kadar Solaklı vadisinde Hati en önemli alışveriş merkeziydi. Pek çok köyden Katohor’ a inmeden doğrudan Hati’ye giden ana köy yolları vardı. Sel felaketinde Hati de Çaykara gibi, hatta daha ağır bir şekilde, çok büyük hasar görmüş ve o tarihten sonra bir daha canlanamamış, adeta yok olmuştur. Bu tarihten sonra Çaykara, Of Boğazında merkez çarşı haline gelmiştir.
Çarşıda çalışan esnaf gündüz etraftaki köyünden dükkanına gelir alışveriş için dükkanını açar, akşama köyüne dönerdi. Dükkânların çoğu iki katlı ahşap veya yığma küçük yapılardı. Bunların üst katı ardiye olarak kullanılırdı. Bazen oradaki esnaf köyüne çıkmayıp ardiyede gecelermiş.
1935 Nüfus sayımında Çaykara, Of ilçesine bağlıydı. Of’un şehir nüfusu 1128, köy nüfusu 65 337, toplam nüfusu 66465’di. Trabzon’da toplam 571 köy vardı. Bunların 118 tanesi Of ilçesine bağlıydı.
Katohor, 11 Haziran 1947’de 5071 sayılı kanunla Çaykara adıyla ilçe yapılmış ve 1 Ocak 1948’de de fiilen teşkilatlandırılmıştır. Çaykara ilçesi adını, iki derenin birleşme yerine yakın bir yerden çıkan ve gür akan bir pınar olan Çaykara Suyundan almıştır. 1950 nüfus sayımında Çaykara’nın toplam nüfusu 34284 ve şehir nüfusu 801’dr. İlçede, 1950’de belediye kurulmuş ve 1952’de Çaykara Ortaokulu açılmıştır.
1960’lı yıllara kadar Çaykara, merkezinde bile ev ve dükkânlarında musluk suyu olmayan, elektrik bulunmayan ve hiçbir köyü ile araba yolu bağlantısı olmayan bir ilçe merkeziydi.
GELECEĞİ PLANLAMAK
Çaykara merkezinde esaslı planlamalar yapılarak ilçe şirin bir şehir haline getirilebilir. Bunun için en önemli husus mesken ihtiyacı için arsalar oluşturmak ve yeni mahalleler planlamak. Yeni Çaykara için derelerin restorasyonu, yeni mahalleler, yeni yollar ve önemli altyapı tesisleri gereklidir.
DERE RESTORASYONU
Dere restorasyonu nehrin yeniden canlandırılması, bozulmuş yapısını eski haline dönüştürmesi, ıslah edilmesi anlamına gelmektedir. Şehir içi deresi bir şehir için külfet değil, bir nimettir. Derelerimizin kıymetini bilmiyor, onları değerlendiremiyoruz.
Bilindiği gibi, su çok aziz bir madde. Tarihin ilk çağlarından beri kâinatın 4 ana unsurundan biri su olarak bilinir. Diğerleri toprak, hava ve ateştir. Çaykara’nın suyu çok bol, havası temiz ve iklimi ılıman, toprağı dik ve kıttır. Güneşi nispeten yeterlidir.
Rengi, kokusu olmayan su, canlıların yaşmak için ihtiyaç duyduğu hayati bir maddedir. Suyun içimine, seyrine, sesine doyum olmaz. Derelerin sesi dünyadaki en güzel seslerden biridir.
Su dinlenme mekânları meydana getirilirken vaz geçilemeyen bir maddedir. Bunun için denizler, göller, dereler ve ırmaklar dinlenme yeri oluştururken seçilen mekânlardır.
GÜNEY KORE-SEUL’DE BİR DERE RESTORASYONU HİKÂYESİ
Güney Kore’nin Başkenti Seul’de gerçekleştirilen bir dere restorasyonu projesi örnek olarak burada değerlendirilmiştir.
Kore Savaşı sıralarında, 1950’lerde, derenin etrafındaki gecekondular, suda çamaşır yıkayan insanlar ve kirli suya giren çocuklar Şekil-4’teki resimde görülmektedir. Aynı şekilde dere kenarında bir köprü ayağı kenarındaki gecekondular, çamaşır yıkayan insanlar ve kirli suda oynayan çocuklar görülüyor. Şekil-5’te ise dere kenarında basit ağaç direkler üzerine oturtulmuş gecekonduların 1958 yılı görüntüsü verilmiştir.
Şekil-4 1950’lerde gecekondular, halkın çamaşır yıkama yeri, kirli suda oynayan çocuklar
Şekil-5 1958’de derenin kenarında yapılan ve basit kazıklar üzerinde oturan evlerin görüntüsü
1958’de pis kokan ve mikrop saçan derenin bu sıkıntılarından kurtulmak için derenin üstü kapatılıyor. 1958-1977 arasında derenin üstü kapatılmış ve yol haline getirilmiştir (Şekil -6).
Şekil-6 1958-1977 arasında derenin üstü kapatıldıktan sonra üstü yol haline getirilmiş
1977-2002 arasında derenin üstü kapatıldıktan sonra üstünde katlı yollar yapılmış. Dere etrafında düzensiz yapılar, dükkânlar yükselmiş (Şekil-7). Fabrikalar ve iş yerleri ile bu alan şehrin merkezi olmuş. Bu dönemde yollardaki beton direklerde ve beton üst yollarda paslanma ve çürümeler meydana gelmiş. Belediye, bu bozulmaları tamir ve bakım için her yıl giderek artan masraflar ödemek zorunda kalmış.
Şekil-7 1977-2004 derenin üstünde katlı beton yollar ve etrafta iş yerleri
2004’ten önceki durum Şekil-7’ de görülmektedir. Derenin etrafında binalar ve fabrikalar yapılmış, üzerinde köprüler ve yollar yerleştirilmişti.
Dere ve Etrafı İçin Yeni Bir Proje
Her yıl artan tamir ve bakım masraflarını karşılamak yerine şehir içi deresi ve etrafı için yeni bir proje hazırlanmasına karar verilmiş. 2003 yılında Seul Belediye Başkanı Lee Myung-bak, otobanı kaldıracağını ve derenin ıslah edileceğini açıklıyor.
1960’lere kadar dünyada dereler çoğunlukla taşkından korunmak için düzenlenirdi. 1970’li yıllarda ise taşkın kontrolü yanında nehirden faydalanmalar da esas alınarak dereler ıslah ediliyordu. 1990’dan sonra özellikle şehir içi derelerde, taşkın kontrolü ve sudan faydalanma yanında ekoloji ve çevre de işin içine katıldı ve sadece dere yatağı değil, dere etrafındaki araziler de planlamaya dahil edildi.
Seul’daki bu planlamada pek çok farklı disiplinden insan çalışmış. Bunlar: İnşaat mühendisleri, hidrolik ve hidroloji mühendisleri, harita mühendisleri, çevre mühendisleri, jeologlar, mimarlar, peyzaj mimarları, şehir plancıları, botanik uzmanları, balık ve kuş hayatı uzmanları, tarih ve kültür uzmanları, sosyal bilimciler ve diğerleri.
Proje Gerçekleştirildikten Sonraki Durum
Yenilenen proje alanı alan 2005 Eylül ayında 3 milyon kişinin katılması ile açılmıştır. İlk başlarda projeye şüpheyle bakan halk, “Cheong Gye Cheon” deresinin yeni halini çok beğenmiş. Projeyi gerçekleştiren ve açılışı yapan Seul Belediye Başkanı, daha sonra Cumhurbaşkanı seçilmiştir. Gerçekleşen projenin işletme sırasında çekilen bazı resimleri Şekil-8 ila Şekil-11 arasında verilmiştir.
Şekil-8 “Cheong Gye Cheon” deresinin yeni hali
Şekil-9 “Cheong Gye Cheon” deresinin yeni hali
Şekil-10 “Cheong Gye Cheon” deresinin yeni hali
Şekil-11 “Cheong Gye Cheon” deresinin yeni hali
Proje yapılmadan önceki ve yapıldıktan sonraki proje alanındaki canlı türlerinin sayıları Tablo-1’de gösterilmiştir. 2005’te tamamlanan projenin yapımından sonra 2006, 2007, 2008, 2009 ve 2010 yıllarında başta balıklar, bitkiler, kuşlar olmak üzere bütün canlı türlerinde nasıl artışlar yaşandığı tablodan anlaşılmaktadır.
Tablo-1 Derede projeden sonra canlı türlerindeki artış
| Canlı Türleri | Projeden Önce | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 |
| Toplam tür sayısı | 98 | 421 | 573 | 626 | 788 | 864 |
| Bitkiler | 62 | 268 | 312 | 308 | 314 | 300 |
| Balıklar | 4 | 23 | 19 | 25 | 27 | 25 |
| Kuşlar | 6 | 33 | 29 | 36 | 34 | 37 |
| Su Böcekleri | 5 | 39 | 26 | 53 | 39 | 29 |
| Kara böcekleri | 15 | 46 | 174 | 192 | 206 | 248 |
| Memeli hayvanlar | 2 | 4 | 4 | 4 | 4 | 6 |
| Hem kara hem su canlıları | 4 | 8 | 9 | 8 | 7 | 9 |
Dere sadece bulunduğu semtin değil bütün şehrin değerini arttırmıştır. Şehrin kalbi durumuna gelen dere kenarlarını haftada 30.000 kişi ziyaret ediyormuş.
Çaykara için
Çaykara’da iki tane şehir içi deresi merkezde birleşmektedir. Bu derelerde her ay su akmakta ve zaman zaman taşkınlar meydana gelmektedir. Of Boğazında bilinen en büyük sel 1929 yılında yaşanmıştır.
Dere restorasyonunda, 200 yılda bir gelmesi muhtemel en büyük taşkın seviyesinin 5 metre yukarısına kadar hiçbir yapılaşmaya izin verilmemelidir. Normal su seviyesi ile yapı yapılacak seviye arasındaki alanda yeşil alanlar, park yerleri ve yürüyüş yolları düzenlenmelidir. Dere en-kesiti düzenlenirken doğal malzemeler kullanılmalıdır. Şekil-12’de bir dere restorasyonu projesinin en-kesiti ve fotoğrafı örnek olarak gösterilmiştir.
Derelerin kirletilmemeleri için şehirde kanalizasyon sistemi ve atık su tasfiye sitemi kurulmalıdır.
Şekil-12 Örnek bir Dere restorasyonu projesi en-kesiti ve fotoğrafı
YENİ MAHALLELER
Çaykara merkezinin denizden yüksekliği 290-320 m arasında değişmektedir. Etrafta 340-370 metre yüksekliklerde çarşıya 1 kilometre uzaklıkta nemi az, havadar, her evi güneş alan en az 4 mahalle planlanabilir. Bu Yeni Mahalleler:
Bu tür evlere, Osmanlı döneminde Amasya’da Yeşilırmak kenarında yapılmış “Yalıboyu” evleri örnek gösterilebilir.
Yapılacak imar planında yol üstünde 400 metrekare alan içinde, yol üstünde ve yukarısında, tek sıralı, yanında meyve bahçesi olan, müstakil, 2 katlı, çatılı, otoparklı evler planlanmalı. Bu evlerin her biri rüzgâr alacak, güneş görecek ve dere manzaralı olacak. Dik eğimli arsalarda yapılacak evlerle ilgili bazı örnekler Şekil-13’te gösterilmiştir.
Şekil-13 Dik eğimli arazide yapılabilecek müstakil, 2 katlı ev örneği
Yeni mahallelerde evlerin elektrik, su ve kanalizasyon sitemleri planlanmalı, gelecek için doğalgaz bağlantısı öngörülmelidir. Yapılacak böyle güzel manzaralı evlerden gündüz ışığında dereler, karşı mahalleler ve çarşı seyredilebilir. Gece ışıklandırılması ile bu mekânlar, karşılıklı ışıklarla aydınlanmış bir boğaz manzarasını andıracaktır. Bu mahallelerden ev almaya veya kiralamaya Çaykara‘nın üst mahallelerinde oturanlar da talip olabilir.
YENİ YOLLAR
Yeni planlanacak mahalleleri çarşıya bağlayacak yeni yollar planlanacak. Yolların her yeni mahalleye uzunluğu, çarşıdan yaya yürüyüşle 10 dakika mesafede, yani 1 kilometre olmalı. Bu yollarda eğim en fazla yüzde 5 seçilmeli. Ayrıca mahalleleri birbirine bağlayan ve etrafı çevreleyen yaklaşık 2 kilometre uzunluğunda bir yol ağı tasarlanmalı. Bu yolda dereler geçilirken güzel görünüşlü köprüler düşünülebilir. Şekil-14’te, Çaykara’da planlanan mahalleler ve şehri çevreleyen alan gösterilmiştir. Mahallerin orta yerinde bir araba dönüş yeri planlanmalı. Bu dönüş yeri mahallenin meydanı fonksiyonu görevini de görebilir. 
Şekil-14 Çaykara’nın yeni planlama alanı ve sınırları
Of- Bayburt karayolunun Çaykara geçişi bir tünelle sağlanabilir.
DİĞER PLANLAMALAR
Şehir merkezinde bir kütüphane ve bir kültür merkezi planlanmalı.
Bir ortak mezarlık ve bir otopark yeri tasarlanmalı.
Semt Pazar yeri ve caddelerde yaya kaldırımları düzenlenmeli.
Ayrıca bir mezbaha yeri düşünülmeli.
Yeni mahalleler planlamak yanında, Işıklı Mahallesinde, 370 metre rakımlı yerdeki Eski Ortaokul Binası, şirin bir hastane haline dönüştürülebilir.
Ayrıca Çaykara’da küçükdere kenarında bulunan ilçe merkezine 2 kilometre mesafede, Taşören Mahallesi’nin aşağısındaki Çaykara Kalesi restore edilip canlandırılarak insanların hizmetine sunulabilir.
KİM YAPACAK
Bu planlamalara her il ve ilçede kanunla kurulmuş olan ve Çaykara’da da bulunan Kent Konseyi karar vermeli. Gerçekleştirmede ana görev Çaykara Belediyesinde olmakla birlikte, Çaykara Kaymakamlığının ve Trabzon Büyük Şehir Belediyesinin ve Trabzon Valiliğinin desteği de gerekli. Bunlardan başka TOKİ Başkanlığı, DSİ ve TCK genel müdürlükleri, Bakanlıklar ve Cumhurbaşkanlığının desteği sağlanmalı.
Sellere, toprak kaymalarına karşı uygun mesken yerleri seçiminde jeologların, şehir plancılarının, peyzaj mimarlarının ve diğer çeşitli uzmanlıkların yazılı raporlar halinde görüşleri alınmalı.
Yüce kitabımızda 27 yerde, cennet, altından ırmaklar akan meyve bahçesi olarak tasvir edilir. Haydi, hep beraber Çaykara’yı bir dünya cenneti haline çevrilelim.
