Antalya Bilim Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dekanı hemşerimiz Prof.Dr.Necati Ağıralioğlu´nun kaleme aldığı " ÇAYKARA´DA RUS İŞGALİ VE BİR KESİT? adlı araştırma yazısını sizlerle paylaşıyoruz
TRABZON VE HAVALİSİN İŞGALİ TÜRK ORDUSUNUN KARŞI SALDIRISI VE 23 HAZİRAN 1916 ÇAYKARA´DA RUS İŞGALİNDEN BİR KESİT
SONUÇ.
GİRİŞ
Her yıl 23 Haziran günü Sultanmurat Şehitliğinde şehitleri anmak için Trabzon Valiliği tarafından bir devlet töreni düzenlenir. Bu dönemle ilgili bazı olayları tarih şuuru açısından hafızalarda taze tutmak için bu yazı hazırlanmıştır. Önce 1. Cihan Harbinde Türkiye ile ilgili önemli olayların başlıkları kronolojik olarak çıkarılmış ve Tablo-1´de gösterilmiştir.
Tablo -1 1. Cihan Harbinde Türkiye ile ilgili önemli olayların kronolojik sırası
|
28 Haziran 1914 Saraybosna Suikastı 28 Temmuz 1914 Avusturya-Macaristan, Sırbistan´a savaş açtı. 1 Ağustos 1914 Almanya Rusya´ya savaş açtı. Türkiye genel seferberlik ilan etti. Almanya Fransa´ya savaş açtı. İngiltere Almanya´ya savaş açtı. Avusturya-Macaristan Rusya´ya savaş açtı. Goeben ve Breslau gemileri Çanakkale´de. Japonya Almanya´ya savaş açtı. 1 Kasım 1914 Rusya Türkiye´ye savaş açtı. İngiliz-Fransız donanmasının Çanakkale´nin dış tabyalarını bombardımanları. Fransa ve İngiltere Türkiye´ye savaş açtı. Cihad-ı Ekber ilanı. Rus donanmasının Trabzon´u bombardımanı. İngilizler´ in Basra´yı almaları. 2 Aralık 1914 Sarıkamış harekâtının başlaması. 28 Ocak 1915 İngilizler ?in Çanakkale´yi geçme kararı. 3 Şubat 1915 Birinci Kanal Harekâtı. 18 Mart 1915 Fransız ve İngilizler ?in Çanakkale´ye yaptıkları deniz saldırısının başarısızlığı. 22 Nisan 1915 Müttefikler ?in Gelibolu´ya çıkarma yapmaları. 2 Mayıs 1915 Van´ın Rus ve Ermeniler tarafından işgali. 5 Ağustos İtalya´nın Türkiye´ye savaş açması. 18 Nisan 1916 Rusların Trabzon´u alması. İngilizler ?in Kut ül-Amere´de teslim olmaları. 2 Haziran 1916 Mekke şerifi Hüseyin´in Osmanlı devletine karşı ayaklanması. 1 Temmuz 1916 İkinci kanal harekâtı. 27 Ağustos 1916 Türkiye´nin Romanya´ya savaş açması. 1 Şubat 1917 Türker´in Kut-ül Amare´yi kaybetmeleri. 19 Mart 1917 Rus Çarı´nın tahtını bırakması. Çar´ın tutuklanması. Birinci Gazze savaşı. 2 Nisan 1917 İkinci Gazze savaşı. 9 Ocak 1918 Türk ordusunun Doğu Anadolu´da ilerlemeye başlaması. 17 Şubat 1918 Akçaabat´ın kurtuluşu. 24 Şubat 1918 Trabzon´un kurtuluşu. 27 Şubat 1918 Çaykara´nın kurtuluşu. 28 Şubat 1918 Of´un kurtuluşu. 2 Mart 1918 Rize´nin kurtuluşu. 3 Mart 1918 Erzurum´un geri alınması. 12 Mart 1918 Erzurum´un kurtuluşu. 5 Nisan 1918 Van´ın geri alınması. Batum´un alınması. Kars´ın geri alınması. 18 Nisan 1918 Van´ın kurtuluşu. 12 Eylül 1918 Bakü´nün İngilizlerden geri alınması. İngilizlerin Filistin´e genel saldırısı. İngilizlerin Şam´ı alması. 2 Ekim 1918 İngilizlerin Halep´i alması. Türkiye ile Mondros Mütarekesi. |
TRABZON VE HAVALİSİN İŞGALİ
Çaykara yöresindeki ailelerden göçü sürdürebilecek erkek bulunan hanelerin çoğu Bayburt- Kelkit güzergâhı ile batıya kaçmış, geride bazı hanelerde yaşlılar, çocuklar ve kadınlar kalmıştı. Zaten 1914 yılında ilan edilen seferberlikle ülkedeki bütün eli silah tutabilecek askerler askere alınmıştı.
Trabzon Valiliği Ordu´ya aktarılmış. Rize 9 Mart 1916´da, Of ve Çaykara ise 31 Mart 1916´da Rus birlikleri tarafından istila edilmişti. Trabzon Merkezi 18 Nisan 2016´da Rus Ordusu tarafından işgal edilmiş. Sahilden güneye doğru ilerleyen Rus Birlikleri Çaykara köylerini kontrol altına almıştı.
Mayıs 2016´da Türk Ordusu Trabzon ve yöresini kurtarmak için güneyden Kop Cephesinden başlayarak taarruza geçmiş, fakat başarılı olamamış ve pek çok şehit vererek geri çekilmek zorunda kalmıştı.
TÜRK ORDUSUNUN KARŞI SALDIRISI VE 23 HAZİRAN 1916
1916 Nisan ayında o zaman Tuğgeneral olan Fevzi Çakmak Doğu Cephesi 3 ncü Bölge Komutanlığına atanmıştır. Kendisi Doğu Cephesinde yaşanan olayları tuttuğu günlüklerde ayrıntılı bir şekilde yazmıştır. Daha sonra bu günlükleri ve olayların değerlendirmelerini 686 sayfalık bir kitap haline getirmiştir (Tetik, 2010).
Türk Ordusu, 2016 Haziran ayında Trabzon ve yöresini Rus işgalinden kurtarmak için harekete geçmişti. Bu olayla ilgili Mareşal Fevzi Çakmak´ın ?Of İstikametinde Karşı Saldırımız ?alt başlıklı yazısı aynen aşağıya alınmıştır.
Of İstikametinde Karşı Saldırımız (bkz. Kroki - 58)
3 ncü Ordu Komutanı Vehip Paşa´yla Gümüşhane´de verdiğimiz karar üzerine, Bayburt´un kuzeyinde birliklerimizi toplamaya başladık, Ruslar da aynı şekilde bir saldırıya hazırlanıyorlardı.
19 Haziran 1916
9 ncu Tümen 9 taburla, 13 ncü Tümen 6 taburla Hart´ta (Aydıntepe) toplandılar.
20 Haziran 1916
Ben karargâhımla Hart´ın kuzeyindeki Akkoyunlu yaylasına geldim. Ordu Komutanı Vehip Paşa da Hart´a gelmişti. Rus keşif tayyareleri, Kop ve Tercan üzerinde uçtular.
21 Haziran 1916
Hart´a gelen kuvvetler, Akkoyunlu´da toplandılar. Sahil Müfrezesinde, Hortokop ve Zanha´da ateş muharebeleri oldu.
22 Haziran 1916
Sabaha karşı 60 kilometrelik cephede, îpsil (Arpaözü) - Piştokli - Kazıklı Hanları arasındaki Rus mevzilerine yapılan gece baskınıyla taarruz başladı. 29 ncu Alay 1 nci Tabur, 4 ncü Tabur ve Milo Taburu Soğanlı Dağlarının kuzeyinden 2122 rakımlı tepedeki siperlere; 13 ncü Tümen 4 ncü Alayı Limonsuyu Hanlarının kuzeyindeki Yurttepe´ye; 9 ncu Tümen 26 ncı Alay, Mador Dağının güneydoğusundaki Yarımca ve Arpalı Tepelerine başarılı baskınlar yaptılar. Kısa sürede Rus siperlerini ele geçirerek, 1000´den fazla esir aldılar. 33 ncü Tümen Bahçecik - Salarot´a saldırdı fakat iki plaston taburu artçılarıyla kendilerini koruyarak, Boğalı´dan Mador Dağına çıkmayı başardılar.
Ziyaret Tepe Müfrezesi, 34 ncü Tümen, Kolaşe441 - Santa - Piş- tokli güney sırtlarını ele geçirdi. Piştokli kilisesinde savunma yapan plastonlar, söktürülemediler. Koleşa ve Santa´nın kuzeyinden plastonların yaptıkları karşı taarruzlar uzaklaştırıldı. 4 ncü Alay, Sultan Muratham´na kadar ilerledi. Orada Rusların yaptıkları kuvvetli tahkimat karşısında 50-100 m mesafede durmak ve siper kazmak zorunda kaldı. 9 ncu Tümen ile 33 ncü Tümen Polot - Mador Dağlarındaki Rus kuvvetlerine karşı gece de muharebeye devam ettiler. Burada yöre halkından Hacı Mecid´in kurduğu 40 kişilik bir gönüllü müfrezesi´ halktan çevik kişilerle, silah ve cephaneyle takviye edilerek Polot Dağına, Karadere´nin sarp yamaçlarından, yalnız yöre halkının bildiği patikalardan, geceleyin gönderildi. Plastonların hiç beklemedikleri noktadan arkalarına düşen bu gönüllü müfrezesi, Rusları şaşkınlığa uğrattığı sırada, cepheden hücuma kalkan askerlerimiz mevziye girdiler. Ruslar birçok kayıp ve esir bırakarak kuzeye çekilmeye mecbur oldular.
23 Haziran 1916
Sabahleyin 9 ncu Tümen Mador´u, 33 ncü Tümen de Polot´u işgal ettikten sonra Rusları takip ederek kuzeye doğru ilerlediler. 4 ncü Alay, Sultan Murathanı sırtlarını, topçu ateşinin korumasında ele geçirdi. Mevzileri bombalayan topçumuz, Rusları siperlerin içine gömmüştü. Bini aşan ölü ve bir hayli esir alınmış, dört makineli tüfek ele geçirilmişti. Burada 11 nci ve 15 nci Plaston Taburlarıyla drujinler çok fazla hırpalanmışlardı. 29 ncu Alaya bağlı iki tabur ile Milo Taburu, Rusları şiddetle takip ederek, Solaklı Deresi boyunca Of istikametinde Hatırpazar´a (Hadipazarı) kadar ilerlediler. Burada bir takım kuvvetimiz bir dere içinde sıkıştırdığı bir drujin (Rus) bölüğünün tamamını esir aldı. Piştokli manastırı ele geçirilerek, Rus karşı taarruzları uzaklaştırıldı. Bugünkü muharebelerde ve takiplerde 500 kadar esir alındı. İki günde alman esir sayısı 1500´e ulaşmıştı. Düşmanın kayıpları da bu sayının iki katıydı.
Sahil bölgesinde de saldırıya geçilerek, Hızır Nebi ile Kurutepe arasındaki Rus siperleri baskınla ele geçirildi. 18 nci Tümen cephesine, Hortokop siperlerine karşı yapılan Rus baskınları uzaklaştırıldı. Karşı taarruzla Hortokop´un doğusundaki Gospodyos manastırı alındı. Rus taarruzları tamamen püskürtüldü.´
24 Haziran 1916
Rusları takip devam etti. 34 taburlu Liyahof Grubunun, özellikle sol kanadı hepten bozguna uğramıştı. Bugün 33 ncü Tümene katılan Albay Galatalı Şevket´e Hart bölge komutanlığı görevini verdim. Ruslar, Masat ileri mevzilerine baskınlara başladılar. Sahil Müfrezesinin soluna ve Karaabdal´a art arda baskınlar yapıldı. Hepsi püskürtüldü. Hortokop´un doğusunda, Kınalıköprü baskını da uzaklaştırıldı. Hızır Nebi ve Hortokop siperlerini Ruslar, sürekli bombaladılar. Grandük Nikola´ya Rusya´dan gönderilen ve bugün gelen iki zırhlı otomobil müfrezesinden biri 5 nci Kolorduya verildi. Kelkit muharebelerinde bu zırhlı otomobillerin hareketlerini göreceğiz. On iki süvari bölüğü, 6 top kuvvetindeki Sibirya Kazak Tugayı, 2 nci Türkistan Kolordusuna geri verildi. Ayrıca iki Kazak alayı da 5 nci Kolorduya bağlandı. Erzurum´da Ordu ihtiyatında 50 tabur, 23 süvari bölüğü ve 72 top kaldı.
25 Haziran 1916
Cephede sis olmasına rağmen harekete devam edildi. Hatıpazarın´dan Çokarohsa´ya (Uğurlu) çekilen düşman artçıları sıkıştırıldılar. Sultan Murathanı´ndan Kaçalak Tepesine doğru ilerledik. Polot´un kuzeyinden çekilen Ruslar, Horyan´da442 kıstırıldılar. Plastonlar, Karadere´nin batısında Foşa´dan443 Pervane´ye doğru çekiliyor ve artçıları takip olunuyordu. Piştokli´nin kuzeybatısındaki Gümüşki Han ileri birliklerimiz tarafından ele geçirildi.
26 Haziran 1916
Sis vardı. Kuzey cephesinin sağında Haldizen´in (Demirkapı)doğusunda s Diktaş ? Pente(Yente) gönüllü kuvvetler tarafından ele geçirildi. Mador Dağının kuzeyinde Ağaçbaşı yaylasındaki Rus kuvvetleri, Soğuksu hanlarına çekilmeye mecbur edildi. Horyan´ın doğusunda Gono Deresi yamaçlarında tutunmak isteyen plastonlar, perişan bir halde uzaklaştılar. Rusların 5 nci Hudut Alayının karşı saldırısıyla Gümüşki Handa bulunan keşif bölüğümüz, Kazıklı hanları´nın kuzeyinde Çatalkaya´ya çekildi. Hortokop´un doğusundaki Gos- podyos manastırına yapılan Rus taarruzu püskürtüldü.
27 Haziran 1916
2 nci Plaston Tugayı son ihtiyatını harcayarak Gonor´un güneyindeki Kapontaşı´ndaki bölüğümüzü geri sürdü. Mevziye sokulan 60 nci Alay 2 nci Taburun karşı taarruzuyla plastonlar yüzgeri edildiler. Hatıpazarı civarına baskın yapan Ruslar ise kolayca püskürtüldü.
28 Haziran 1916
Kop cephesinden gelen 60 nci Alay, Hart cephesine verildi. 9 ncu Tümen, Mescit yaylasının doğusunda Şaphane´de toplandı. Buradan Trabzon´a yeni bir darbe hazırlanıyordu. Rusların faaliyetleri arttı. 17 nci Türkistan Alayının Masat´ın güneyinde Ak- dağ´a yaptığı baskın sonuçsuz kaldı. Ruslar, Kaledere - Muşan- gas´ı devamlı bombalamaya başladılar. 15 nci ve 17 nci Plaston taburları, drujinleri takviye ederek, Kaçalak Tepesinin güneyine yanaştılar. 11 nci Süvari Alayını geri sürüp Sultan Murathan´mn 6 km kuzeyine kadar yaklaştılar. Sahil bölgesinde, Hızır Nebi Kayasını yoğun bombardımandan sonra 123 ncü Tümen ele geçirdi. İki Rus muhribi Giresun´u bombaladı, birkaç kayığı tahrip etti.
29 Haziran 1916
60 ncı Alayın, Harmankolu - Kabantaşı hattında 36 saat süren muharebenin sonunda topçu ateşi korumasında ya´ptığı saldırıda bomba ve süngü hücumlarına dayanamayan 2 nci Plaston Tugayı dağılarak kaçtı. 60 ncı Alay 7 subay, 150 asker kaybetti. Rusların karşı taarruzda verdikleri kayıplar çok daha fazlaydı. Gümüşki Hanının güneyinden Çataltepe´ye karşı, Rus 5 nci Hudut Alayının giriştiği dört taarruz da püskürtüldü. Masat cephesinde ise Ak- dağ´da bulunan 17 nci Türkistan Alayının, Sarıgöl taburumuza karşı yaptığı taarruz kırıldı. Ruslar ışıldakla,Kaledere Tepesini aydınlatarak tahkimat yapılmasını engelliyorlardı. Haldizen´in doğusunda Baliköy´e düzenlenen baskınla, drujinler buradan kaçırtıldılar. Böylece, Baliköy - Karaabdal arasındaki kuzey cephesi 110 km olmuştu. Bu geniş cephenin her tarafında zayıf olan Ruslar, özellikle Karadere yönünde tamamen bozguna uğramışlardı. Rus cephesi yarılmıştı. Solaklı Deresinde Of istikametinde, drujinler, yaban domuzlarını gönüllüler geliyor sanıyor ve geceleri paniğe kapılıp kaçıyorlardı. Şaphanede toplanan 9 ncu Tümen, başarılı bir saldırıyla Trabzon´a girebilirdi. Ruslar bu tehlikeyi görerek, 1 nci Kars Alayını hızla Trabzon´a sevk ettiler. Oranın savunmasını tek başına General Schawertz´e bırakarak müstahkem bir mevki yapmaya başladılar.
30 Haziran 1916
Sultan Murat Hanının kuzeyine yanaşan plastonlar ve drujinler, bizim 4 ncü Alayın topçu ateşi korumasında yaptığı süngü hücumuyla dağıtıldılar. Kaçalak Tepesine kadar takip edildiler. Bu tepeye çıkan ileri birliklerimiz, denizi görünceye kadar ilerlediler. Of sahiline iki saatlik bir mesafe kalmıştı. Ruslar, Of´ta paniğe kapılmışlardı. Rus genel karargâhı bile kaygılanmış, bizzat Çar tarafından karşı saldırı emri verilmişti. Sahilde, İskefiye ve Kulkan- doz´da444 çarpışmalar kesilmedi. Santa´ya yanaşan Rus birlikleri uzaklaştırıldılar. Ruslar, Of tarafına kaçarken, Müslüman köylüler 23 Haziran 1916´da Sultanmurat Hanlarında şehit düşen askerlerimize Allah´tan rahmet diliyorum. Hayatlarının baharında, yılın en uzun günlerinde, yemyeşil yaylalar ve çiçekler içinde bu vatanı korumak için canlarını vermişlerdir.
ÇAYKARA´DA RUS İŞGALİNDEN BİR KESİT
Rus Birlikleri Çaykara-Eğridere Mahallesi Toko (Tok) Kabanında karargâh kurmuşlar. Temmuz aynın ortalarına gelinmiş. Tarlalarda mısırlar boy atmış. Gönüllüler yer yer Rus müfrezelerine pusu kurmakta, saldırmakta ve çatışmalar çıkmaktadır.
Eğridere Mahallesinden olan ve Halen İstanbul´da ikamet eden iş adamı 1945 doğumlu Kemal Yaşar Anlatıyor:
?Babamın babası Hacı Mustafa´nın işgal sırasındaki hikâyesini 1954 yılında vefat eden Babaannem Fatma Yaşar´dan çocukluğumda sık sık dinlemiştim?.
(Hacı Mustafa Yaşar (o zamanlar aile nüfusta Hacımehmetler olarak geçer) Eğridere Köyü, Cami Mahallesindeki evinde yaşamaktadır. Kendisi âlimdir ve bir odada raflar dolusu kitapları ile öğrenciler yetiştirmektedir. Rusça ve Farsça bilmektedir. İşgal sırasında göç etmemiş ve evinde kalmıştı. Korkudan evin ahırda yemek yapılır, değirmene gidilemezmiş. Geceleri etraftaki evlerin kadınları ve çocukları Mustafa Hoca´nın evine sığınır ve ahırda gizlice mısır ekmeği pişirirlermiş. Bölge dışına çıkamayan mahallelilerin hemen hemen hepsi oradaymış. Bu ekmeklerden ve hazırladıkları yemeklerden etraftaki gönüllü savaşçılara da gizlice verirlermiş.)
?Bir gün 3 Rus askeri ve bir rütbeli evimize (Mustafa´nın evine) geldiler:
Mustafa´ya ?- Asker sevkiyatımız var. Etrafta bir çete var mı ??diye sormuşlar.
Mustafa ?- Çete yok? demiş.
?Daha sonra Rus Karargâhından çıkıp yukarıya doğru hareket eden 100 kişilik bir Rus birliğine Çaykaralar´ın evinin aşağısındaki yarda 3 milis pusu kurmuş ve birliği çapraz ateşine tutmuş. Çıkan çatışmada Ruslar çok zayiat vermişler. Yaralıları toplamışlar. Bir gönüllü de şehit düşmüş. Mahalleliler o şehidi Eğrilere Merkez Caminin yanındaki mezarlığa defnetmişler.
Ruslar bu işi soruşturmaya başlamışlar ve birisi bu milisleri Hacı Mustafa Hoca´nın koruduğunu ve beslediğini gammazlamış.
Aradan 10-20 gün geçmiş. Ruslar Hacı Mustafa´yı gelip evden almışlar. Sarıklı Mustafa Hoca evden ayrılırken babaanneme ?Belki ben gelemem? demiş.
3 Rus askeri Mustafa´yı evden yaklaşık 2 kilometre uzakta, orman içindeki Galinos Değirmenlerine götürmüşler. Orada ensesine bıçağı dayamışlar. Kesmeye başlamışlar. O sırada Mustafa ?Beni bırakın? diye yalvarıyormuş. İki tanesi ?Onu bırakalım? diyormuş, öteki kabul etmiyormuş. Bir tanesi ?Bize birer saat verirsen seni bırakırız?, demiş. Mustafa bu şartı kabul etmiş. Mustafa istenen saatler için söz verince onu bırakmışlar. Mustafa ensesindeki yarayı sarığıyla bağlayıp kanamayı durdurmaya çalışarak eve doğru yürümüş. Eve yaklaşırken evdeki kadınlar Mustafa Hocayı görmüş yüzünün rengi ile beyaz gömleğinin renginin aynı olduğuna şaşırmışlar. Ve Mustafa geride 5 yetim bırakarak 40 güne kalmadan ölmüş?.
SONUÇ
Burada Birinci Dünya Harbinde Doğu Anadolu´da, Kafkasya´da ve Doğu Karadeniz´de Rus işgali dolayısıyla yaşananlardan küçük bir dilim verilmiştir. Gerçekte 1. Dünya Harbinde Şark Cephesinde yüz binlerce askerimiz şehit düşmüş ve yüz binlerce sivil bulundukları topraklardan göç etmek zorunda kalmıştı. Göç edenler yollarda açlık, susuzluk ve bulaşıcı hastalıklardan, hatta eşkıyalardan kırılmıştı. Ölenlerin hepsine rahmet diliyoruz. Göçtükleri yerlerde malsız mülksüz, evsiz barksız olan bu insanlar sefil olmuşlardı. İşgal altındaki topraklarda kalanlar ise düşman askerinin süngüsü altında çeşitli hakaret, zulüm ve işkencelere maruz kalmışlardı. Bu toprakların düşman istilasından korunmasını ve bir daha işgal görmemesini niyaz edelim.
Birinci Dünya Harbinde Doğu Cephesinde yaşanan olayların çoğu insanlar tarafından bilinmiyor ve bilinenler de yazılmıyor. Birinci Dünya Harbinde Ağrı, Ardahan, Artvin, Bayburt, Bingöl, Bitlis, Elazığ, Erzurum, Gümüşhane, Hakkâri, Iğdır, Kars, Muş, Rize Trabzon ve Van vilayetleri Rus ? Ermeni kuvvetleri tarafından temelli yerleşmek niyetiyle işgal edilmişti. Bu olayların insanların hafızalarında yaşatılabilmesi için pek çok yazı, kitap yazılmalı ve film hazırlanmalıdır.