GİRİŞ
15.11.2021 tarihli Çaykara Gündem gazetesinde, “Osmanlı Dönemine Ait El Yazması Bir Eser Hakkında-1” adlı bir yazımızda, Oflu Yusuf Şevki Efendi’nin İhvan Defteri adlı el yazması eseri ve özellikle o defterdeki erkekler kısmı tanıtılmıştır. 25.12.2021 tarihinde aynı gazetede, aynı eserin kadınlar kısmı hakkında bilgi verilmiştir. Adı geçen tarihi eserde bölgedeki kadınların ismi ilk defa topluca yazılı hale getirilmiş ve kayıtlarda geçmiştir. Çünkü 1831’de Osmanlı’da yapılan sayımda, hedef askerlik yapacakları belirlemek olduğundan, sadece erkekler sayılmış ve kaydedilmiştir. Ondan evvelki tahrir defterlerinde sadece hane sayıları tespit edilmiştir.
İhvan defteri adlı eserin içindeki bilgilerden bir demet hazırlamak ve örnek göstermek için, bu defa benim de doğum yerim olan Eğridere köyü verileriyle ilgili bu yazı hazırlanmıştır. Eski dönemleri bilen insanlarımız giderek azalıyor. Bu bakımdan, yeni nesiller büyük anne veya büyük babalarının adlarını ve sülale adlarını bilmezlerse bu eserdeki isimlerle akrabalık bağlarını bilemezler ve bulamazlar. Bu bakımdan, bu eserin bir an evvel basılması gerektiği gerçeğini vurgulamak istiyorum. Böylece, bölgenin yazılı kültürüne bir katkı sağlanmış olacaktır.
İhvan Defteri, yazı dilinin bölgede yaygın kullanılmadığı bir zamanda yazılmıştır. Bu defter, Prof. Dr. Hür Mahmut Yücer tarafından yeni alfabe yazısına çevrilmiştir. Bu çevrilme sırasında bölgenin ağızlarına ve kültürüne aşina olunamadığından pek çok yer ve sülale ismi yeni yazıya doğru aktarılamamıştır. Şahsen biraz da bunun için bu yazıları hazırladım. Trabzon’daki eski yer isimlerini ve Eğridere köyündeki sülale isimlerini doğru biçimde yazmaya çalıştım.
O DÖNEMİN ÇAYKARA’SI
İhvan defteri yazıldığı 1877-1901 yıllarında, yani 19. Yüzyılın son çeyreğinde, Çaykara, bazı dükkânları olan ve yamaçlarda kurulu köylerdeki halkın alışveriş yaptığı bir pazar yeri ve hayvan pazarı konumundaydı. Solaklı deresinin batı kenarından geçen ve Of’u Bayburt’a bağlayan bir yaya yolu bu pazar meydanının ana ulaşım hattıydı. Bu yoldan mevsime göre kervanlar ve hayvan sürüleri ile yolcular geçermiş. Ayrıca köylerden ve dağ sırtlarından geçen katırcı yolları mevcuttu. Çarşıda, dükkânlardan başka bir-iki otel (han), bir-iki kıraathane (kahvehane) bulunuyormuş. Bir de cami yapılmıştı. Çarşıya en yakın köy Kadahor olduğu için çarşı Kadahor diye anılırdı. Benzer şekilde, o dönemlerde Solaklı vadisinde (Of Boğazında) Taşhan, Kondu, Hadipazarı gibi pazar yerleri de mevcuttu.
Çarşıda çalışan esnaf gündüz etraftaki köyünden gelir alışveriş yapar, akşama köyüne dönerdi. Dükkânların çoğu iki katlı ahşap veya yığma küçük yapılardı. Bunların üst katı ardiye olarak kullanılırdı. Bazen oradaki esnaf köyüne çıkmayıp ardiyede gecelermiş.
1925 yılında Çaykara (o zamanki adıyla Kadahor) nahiye merkezi (bucak) haline getirildi. Orada ilk defa modern anlamda bir ilkokul açılmıştı. O dönem okula gidenlerden daha sonra öğrendiğimize göre, 3-5 km mesafeli köylerden okula kız ve erkek öğrenciler, çoğu yalınayak gider gelirmiş. Çarşının doğu kıyısında bir değirmen varmış. 1929 yılındaki büyük sel felaketinde bu değirmen ve Çaykara’nın camiden aşağısı tamamıyla yıkılmıştı. Cumhuriyet döneminde ilk defa gerçekleştirilen 1927 Genel nüfus sayımı neticelerine ulaşılamamıştır. Ulaşılabilen 1935 sayımında Trabzon İli, Of ilçesi, Kadahor nahiyesi nüfusu 559 kişi görülmektedir.
Çaykara ile ilgili ulaşabildiğim en eski resim Şekil 1 ‘de gösterilmiştir. 1943 yılı Cumhuriyet Bayramı Töreninde, eski ilkokul binasının bahçesinde çekilen bu resimde insanların eski ve hırpani kıyafetleri ile bazı çocukların ayakları çıplak görünüyor. Bu fotoğraf yöre insanın ekonomik durumunu göstermektedir. Bu ekonomik durum ülkenin diğer bölgelerinde de hemen hemen aynıdır.
Şekil 1 1943 Yılı – Kadahor Nahiyesinde Cumhuriyet Bayramı Töreni-İlkokul Bahçesinde
19. Yüzyılda Çaykara, Solaklı Deresinin doğusunda, küçük derenin Solaklı deresini kestiği kesimde, iki dere arasındaydı. Doğusunda küçük eğri bir dere, batısında Solaklı deresi vardı. Şekil 2’de Çaykara’daki küçük derenin resmi görülmektedir. Çarşıya üç yoldan girilirdi. Kuzeyden Solaklı Deresi üzerindeki bir köprü ile çarşıya gelinebilir. Ayrıca, küçük dere üzerinde de ahşap bir köprüden de pazar yerine giriş ve çıkış yapılırdı. Üçüncü yol güneyden Eğridere topraklarından gelendi. O zamanlar, Çaykara, kuzey – güney doğrultusunda uzunluğu 400 m, doğu - batı doğrultusunda genişliği 150 m olan ve arazisi Kadahor köyüne bağlı küçük bir alanı kaplardı. 
Şekil 2 Çaykara’nın Doğusundan Solaklı deresine katılan küçük dere
Kadahor, 11 Haziran 1947’de 5071 sayılı kanunla Çaykara adıyla ilçe yapılmış ve 1 Ocak 1948’de de fiilen teşkilatlandırılmıştır. Çaykara ilçesi adını, Şekil 3’te görülen, iki derenin birleşme yerine yakın bir yerden çıkan ve gür akan bir pınar olan Çaykara Suyundan aldığı rivayet edilir. Çaykara adının, Kafkasya’daki Karaçay-Çerkez Cumhuriyeti ile bir alakası olup olmadığı bilinmemektedir. İlçede, 1950’de belediye kurulmuş ve 1952’de Çaykara Ortaokulu açılmıştır.
Çaykara’nın ilçe yapıldığını gösteren kanun aşağıda gösterilmiştir.11.06.1947’de çıkan kanunla Çaykara ile birlikte 15 yeni ilçe kurulmuştur. Bu ilçeler ve bağlı oldukları iller Tablo 1’de (1) Sayılı Cetvel olarak verilmiştir.
“Yeniden 15 ilçe kurulması hakkında Kanun
Kanun No: 5071, Kabul tarihi: 11/6/1947
Madde 1 - Adları bu kanuna bağlı (1) sayılı cetvelde yazılı (15) ilçe kurulmuştur.
Madde 2 - Bağlı (2) sayılı cetvelde derece, görev ve sayıları gösterilen kadrolar, 3656 sayılı kanun a bağlı (1) sayıyı cetvelde ilgili Bakanlık ve dairelerin kadrolarına eklenmiştir.
Madde 3 - Bu kanun 1/1/1948 tarihinde yürürlüğe girer.
Madde 4 - Bu kanunu Bakanlar Kurulu yürütür.12/6/1947.”
Tablo 1 (1) Sayılı Cetvel
|
Sıra No |
İlçenin Adı |
İli |
|
1 |
Samandağ |
Hatay |
|
2 |
Çayıralan |
Yozgat |
|
3 |
İmranlı |
Sivas |
|
4 |
Mengen (Türkbeşli) |
Bolu |
|
5 |
Güney |
Denizli |
|
6 |
Keçiborlu |
Isparta |
|
7 |
Yeşilhisar |
Kayseri |
|
8 |
Çamardı |
Niğde |
|
9 |
Gazipaşa |
Antalya |
|
10 |
Çaykara |
Trabzon |
|
11 |
Germencik |
Aydın |
|
12 |
Fındıklı (Viçe) |
Çoruh |
|
13 |
Kınık |
İzmir |
|
14 |
Kiraz |
İzmir |
|
15 |
Hacıbektaş |
Kırşehir |
Bu kanuna bağlı (2) Sayılı Cetvel, Şekil 4’te gösterilmiştir. Bu Fotoğrafta yeniden kurulan 15 il için açılan kadroların dereceleri, görevleri sayıları ve aylıkları gösterilmiştir. Mesela, 15 Müftünün her birinin aylığı 15’er TL; 7 Kaymakamın aylığı 50 TL ve 8 kaymakamın aylığı 40 TL’dir. Buradaki memurların aylıkları 15 ile 50 TL arasında değişmektedir.
Şekil 4 1947’de Kurulan İlçelere Verilecek Derece, Görev, Sayı Ve Aylıkları Gösterilen Kadrolar
Devlet 7 Eylül 1946’da devalüasyona gitmiş ve 1 ABD doları 1,3 TL’den 2,8 TL’ye yükselmiştir. Şekil ‘4’te gösterilen ve devletin yeni kurduğu ilçelerdeki memurların ve dolayısıyla bütün memurların maaşları dikkate alınınca, aylıkların ne kadar düşük olduğu ve halkın yanında, devletin de ne kadar fakir olduğu anlaşılır. Ülkenin bu fakirliğinin ana sebebi, 1. Dünya harbinden önceki harpler, 1. Dünya Harbi, yörenin Rus işgali ve kurtuluş savaşı, yani kısaca harpler ve onlara bağlı yıkım ve göçler olabilir.
EĞRİDERE KÖYÜ VE NÜFUSU
Aslında Çaykara pazarının arazisi Eğridere topraklarının devamı gibidir. Arazisi Şekil 2’de gösterilen bu küçük eğri derenin batısında kalan Eğridere köyü, adını bu küçük dereden almıştır.
Bilindiği gibi, bölgede bilinen ilk kayıtlara göre, yani 1486 yılı Osmanlı tahrir defterine göre, Çaykara ve Dernek Pazarı toprakları içinde dört köy adı yer alır (Bostan, 2017). Bunlar sırasıyla Gorgoras, Holayısa, Paçan ve Zeno’dur. Gorgoras (Eğridere) Köyü, Holayısa ile Paçan köyleri arasında olup onlarla sınırdaştır. 1515 tarihli tahrir defterinde de yörede sadece bu 4 köy kayıtlıdır. Bu köylerin 1486 ve 1515 tarihlerindeki hane sayıları Tablo 2’de gösterilmiştir. Yaklaşık 30 yıl içinde bu 4 köyün hane sayısı 234’ten 156’ya düşmüş, yani yüzde 33 azalmıştır. Hâlbuki bu yıllar arasında bu köylerde her hangi bir bölünme meydana gelmemiş ve dolayısıyla köy sayısı artmamıştır.
Tablo 2 Kayıtlarda Geçen Ilk 4 Köyün 1486 Ve 1515 Tarihlerindeki Hane Sayıları
|
No |
Köy Adı |
1486’da Hane Sayısı |
1515’te Hane Sayısı |
|
1 |
Gorgoras |
48 |
31 |
|
2 |
Holayısa |
45 |
45 |
|
3 |
Paçan |
62 |
35 |
|
4 |
Zeno |
79 |
44 |
|
Toplam |
|
234 |
156 |
Eğridere (Gorgoras) Köyünde yıllara göre hane sayıları Tablo 3’de gösterilmiştir. 1461 Trabzon fethinden sonra hazırlanan ilk tahrir defterinde köyde 48 olan hane sayısı, 1515’te yani yaklaşık 30 yıl sonra 31 haneye düşmüştür (Albayrak, 2005) . 1681 yılında bu sayı artmamış, aksine 22’ye düşmüştür. Özellikle 1583’te 92 olan hane sayısı, 1683’te,yani 100 yıl içinde, dörtte bire inmiştir.
Tablo 3 Eğridere Köyünde Yıllara Göre Hane Sayıları
|
Tarih |
1486 |
1515 |
1553 |
1583 |
1681 |
1834 |
1876 |
|
Hane sayısı |
48 |
31 |
68 |
92 |
22 |
88 |
Benzer durum, diğer 3 köyde de söz konudur (Mutluoğlu, 2017). Mesela, Zeno köyünde yıllara göre hane sayıları Tablo 4’te verilmiştir. Zeno’da da 1486’da 79 olan hane sayısı, 1681’de 34’e düşmüştür. Çaykara ve yöresindeki bu hane sayısı azalmasının sebepleri göç hareketleri çerçevesinde araştırılmalı ve belgeleri ile ortaya konmalıdır.
Tablo 4 Zeno Köyünde Yıllara Göre Hane Sayıları
|
Tarih |
1486 |
1515 |
1553 |
1583 |
1681 |
1834 |
1876 |
|
Hane sayısı |
79 |
45 |
50 |
65 |
34 |
88 |
Çeşitli kaynaklarda hane sayısına ve münferit yaşayanların sayısına bağlı olarak her köyün tarih boyunca nüfusları tahmin edilmektedir. Bu bilgiler Eğridere köyü için çeşitli kaynaklardan toplanmış ve Tablo 5’te özetlenmiştir. Cumhuriyet döneminde yapılan sayım sonuçları da tabloya eklenmiştir. Bu nüfus tahminlerinde genellikle bir hanede 5 kişinin yaşadığı kabul edilmektedir. Fakat bölgenin yapısı ve bir hanede büyük aile tiplerinin yaşaması bu 5 sayısının ortalamadan pek az olduğu kanaatini doğurmaktadır. 1876’da Gorgoras’ın hane sayısı 88 ve nüfusu 406 kişidir. 1935’te Trabzon İli, Of İlçesi, Kadahor Nahiyesi, Gorgoras köyü nüfusu 1142 kişidir. Kanaatimizce, 1935’teki sayım mahallinde yapılmış ve daha gerçek sayıları yansıtmaktadır.
1935’te 1142 olan Eğridere köyünün nüfusu 1876’da 406 olmaz. O tarihler arasında pek çok insan harplerde şehit düşmüş, Rus işgali dolayısıyla göç eden ahalinin bir kısmı yollarda ölmüş, bir kısmı ise işgalin sona ermesinden sonra memleketine dönmemiştir. Bu durum 1876 tarihinde tahmin edilen nüfusun gerçekten çok düşük olduğunu göstermektedir. Hane sayısından nüfus tahmin edilirken yapılan hata sonucu hesaplanan nüfusun azlığı sadece söz konusu köy için değil, bütün yöre için geçerlidir. Ayrıca, aşağıda Eğridere Köyünde kaydedilen kişilerin sayısı ortaya konunca bu nüfus tahminlerinin gerçeği yansıtmadığı daha iyi anlaşılacaktır.
Tablo 5 Eğridere Mahallesinin Yıllara Göre Nüfusu
|
Tarih |
1486 |
1515 |
1553 |
1583 |
1681 |
1834 |
1876 |
1935 |
1950 |
1955 |
|
Nüfus |
249 |
247 |
378 |
460 |
110 |
290 |
406 |
1142 |
1402 |
1280 |
|
Tarih |
1960 |
1965 |
1970 |
1975 |
1980 |
1985 |
1990 |
1995 |
2000 |
2009 |
|
Nüfus |
1558 |
1481 |
1440 |
1501 |
1371 |
869 |
698 |
444 |
460 |
494 |
|
Tarih |
2011 |
2012 |
2013 |
2014 |
2015 |
2016 |
2017 |
2018 |
2019 |
2020 |
|
Nüfus |
422 |
417 |
504 |
538 |
513 |
496 |
497 |
798 |
678 |
621 |
EĞRİDERE’DE EĞİTİM-ÖĞRETİM
Eğridere Köyünde ilkokul 1948 yılında açıldı. Eğridere’nin 1970’lerden önceki resmi, Şekil 5’te verilmiştir. Bu şekilde, tepede okul ile taş ve ahşap malzemeli cami ve ahşap malzemeli medrese görülüyor. Görüldüğü gibi o yıllarda, evlerin hemen hemen hepsi ahşap ve üstleri kiremitle kaplıdır. 1916 Rus işgalinde cami ve medrese Ruslar tarafından yakılmıştı. Caminin giriş katı taş duvar olduğu için yangında hasar görmemişti. Daha sonra üst katını ahşap olarak yeniden yapmışlar ve bir ahşap minare eklemişlerdi. Caminin çok iyi taş işçiliği vardı. Güzel görünüşlü ve çevre ile uyumluydu.. Ayrıca daha sonra ahşap kerestesinden medrese binası tamamlanmıştı. Ne yazık ki o sevimli görünüşlü ahşap cami ve medrese binaları küçük geliyorlar gerekçesi ile yıkılmış ve onların yerine soğuk malzeme olan betondan mamul cami ve medrese yapılmıştır. O eski güzellik kaybolmuştur.
Şekil 5 1970’lerden Önce Eğridere
Eğridere camiinin hemen güneyinde Şekil 6’da gösterilen yontma taştan yapılmış tarihi çeşme ve ona bitişik hayvanları sulamak için yapılan yontma taş bir su kovanı ve onun doğusunda her mahallede olduğu gibi ahşap bir mahalle mektebi vardı.
Şekil 6 Eğridere Köyünün Yontma Taş Tarihi Çeşmesi
Şekil 7’te 1980’lerde Eğridere köyünden bir mahalle görülüyor. Şekilden görüldüğü gibi 1980’lerde bile evler ahşap ve taştan yapılmış, beton henüz mahallelere girmemiş, betonlaşma başlamamıştı.
Şekil 7 1980’lerde Eğridere Köyünde bir mahalle
1869 tarihli Trabzon Vilayet Salnamesi ’ne göre, Trabzon Merkez Sancağında toplam 615 okul vardı. Bunların 191’i, Sancağın en kalabalık yeri olan Of’ta bulunmaktaydı. Aynı salnameye göre bütün vilayette bulunan 397 medresenin 350’si sadece Of’ta, 11’i Trabzon merkez ilçede, 11’i Vakfıkebir’de, 1’i Akçaabat’ta, 8’i Sürmene’de, geri kalan16 tanesi diğer kazalardaydı. Bu sayıma göre vilayetteki medreselerin %88’i Of’ta bulunmaktaydı. 1914 yılına ait İstanbul Şeyhülislâmlık arşivlerinde Of’ta 69 medrese, 69 müderris ve 1490 öğrenci olduğu belirtilmektedir. Eski Of ilçesinde hemen hemen her büyük köyde bir medrese açılmıştı. Hâlbuki Trabzon dâhil olmak üzere diğer bütün kazalarında toplam 8 medrese vardı. Bütün bu veriler, bölgenin son derece önemli bir ilim merkezi olduğunu açıkça ortaya koymaktadır (Gür, 2016).
Kısacası Eğridere Of kazasına bağlı en eski köylerden biriydi. Kazada, Of merkezi dışında hiç modern okul olmadığından çocuklar, önce evlerde büyüklerinden eğitim-öğretim alırlar daha sonra en küçük bir mahalle de olsa her mahallede bulunan mahalle mektebine katılırlardı. Mahalle mektebinden sonra camide ve hemen hemen her köyde bulunan medrese ve tekkede öğretim ve eğitime devam edilirdi.
İyi düzenlenmiş bu üçlü sistem, yani cami, medrese ve tekke, Of’u eğitim bakımından farklı yapan kurumlardı. Buralarda iyi yetişen insanlar, yani hafız, molla, hoca ve müderrisler veya herhangi meslek sahipleri ise Ofluyu diğer yörelerdekilerden farklı hale getiriyordu.
İHVAN DEFTERİNDE EĞRİDERE
Eskiden köydeki toplantılar cami veya medresede yapılırdı. Babamın anlattığına göre, 1929 sel felaketinde evleri tehlike altında olanlar camide toplanmış ve Temmuz ayı olmasına rağmen orada soba kurmuşlar ve ısınmışlar.
Eğridere Köyünde erkekler için 2 defa, kadınlar için 2 defa olmak üzere 4 toplantı düzenlenmiştir. 15 Mart 1888, Perşembe Günü kadınlar için bir toplantı yapılmış (Tablo10), 1 gün sonra, yani 16 Mart 1888 Cuma Günü erkekler toplantısı (Tablo 6) gerçekleştirilmiştir. Yaklaşık 1 yıl sonra, yani, 13 Ocak 1989 Pazar Günü kadınlar (Tablo 11) toplanmış, bu toplantıdan 2 gün sonra yani 15 Ocak 1889 Salı Günü erkeklerin (Tablo 7) katıldığı toplantı düzenlenmiştir.
Bu toplantı tarihlerinden bir-iki yıl sonra 5 molla ayrıca erkeler listesine kayıt tarihleri ile birlikte eklenmiştir (Tablo 8 ve Tablo 9).
16 MART 1888’DE DEFTERE KAYDEDİLEN ERKEKLER LİSTESİ
Eğridere köyünde kaydedilen erkelerin listesinin baş tarafında “3 Recep Sene 1305 Tarihiyle Gorgoras Karyesinde İntisâb Edenleri Beyân Eder “ beyanı vardır. Bu liste Tablo 6’de gösterilmiştir. Listede, bir zatın önce sülalesi, sonra adı ve varsa unvanı son olarak da baba adı yazılıdır. Listede, kısa olarak yazılan b., bin yani oğlu anlamındadır. O gün 63 kişi kaydedilmiştir.
Tablo 6 16 Mart 1888 Cuma Günü Eğridere Köyünde Kaydedilen Erkelerin Listesi
|
1 |
Müderris Mahmud Vehbi Efendi b. el-Hâc İsmail Efendi |
|
2 |
Mahdumu Yusuf Fevzi Efendi b. Mahmud Vehbi Efendi |
|
3 |
Hacı Mustafa Ağa b. İbrahim Ağa (Sofuzade) |
|
4 |
Gurnazâde Abdülfettah Aka b. Mahmud |
|
5 |
Mehmed Efendizâde Mehmed Efendi b. Ali |
|
6 |
Oğlu Molla Ali b. Mehmed Efendi |
|
7 |
Hoşoğlu Mustafa Efendi b. İsmail |
|
8 |
Pederi İsmail b. Bilal |
|
9 |
Hacıoğlu Ali Efendi b. Mustafa |
|
10 |
Çatalzâde Molla Mustafa b. Hasan |
|
11 |
Hacıismailzâde Molla Mustafa b. Hasan |
|
12 |
Sürmenidaoğlu Ahmed Efendi b. İsmail |
|
13 |
Şuturzâde Molla Mustafa b. İbrahim |
|
14 |
Kocakzâde Mustafa b. Mehmed |
|
15 |
Kasımzâde Molla Yusuf b. Salih |
|
16 |
Niyazzâde Molla Mehmed b. Temel |
|
17 |
Likzâde Mollazâde İsmail b. İbrahim |
|
18 |
Kisirzâde Molla Mehmed b. Ali |
|
19 |
Abbaszâde Molla Süleyman b. İbrahim |
|
20 |
Kuberzâde İsmail b. Mehmed |
|
21 |
Çatalzâde Mehmed b. Ahmed |
|
22 |
Kisirzâde Molla Ali b. Ahmed |
|
23 |
Çatalzâde Molla Ahmed b. İsmail |
|
24 |
Hacımehmedzâde Molla Mustafa b. Salih |
|
25 |
Gurnazâde Ahmed Efendi b. Süleyman |
|
26 |
Hacımehmedzâde Mahmud b. İbrahim |
|
27 |
Beşirzâde Hacı Mustafa b. İbrahim |
|
28 |
Karahasanzâde Molla Ahmed b. Hasan |
|
29 |
Kasımzâde Molla Mehmed b. Ahmed |
|
30 |
Kanberzâde Mustafa b. İsmail |
|
31 |
Kisirzâde Müderris Mahmud Efendi b. Ahmed |
|
32 |
Gurnazâde Molla Salih b. Süleyman |
|
33 |
Tâb Kâmiloğlu Hüseyin b. Mustafa |
|
34 |
Karahasanzâde Molla Hasan b. Tahir |
|
35 |
Hacıoğlu Ahmed b. Mehmed |
|
36 |
Karahasanzâde İsmail b. Ahmed |
|
37 |
Piroğlu Molla Ahmed b. İbrahim |
|
38 |
Koluroğlu İbrahim b. Mehmed |
|
39 |
Bozoğlu Numan b. Yunus |
|
40 |
Çatalzâde İbrahim b. Hasan |
|
41 |
Galeyaoğlu Abdurrahman b. Mehmed |
|
42 |
Kotazâde Hamid Efendi b. Hacı Mehmed Efendi |
|
43 |
Beşirzâde Hacı Mehmed Efendi b. İbrahim |
|
44 |
Hacıoğlu Mustafa b. Hasan |
|
45 |
Sadzâde Ahmed Çavuş b. Durmuş |
|
46 |
Ağralızâde Cafer Ağa b. Hacı Mustafa |
|
47 |
Haldizenli Kirlizâde Molla Mehmed b. Ali |
|
48 |
Molla Alizâde Ahmed b. Mustafa |
|
49 |
Haroslu Hacısâlihoğlu Molla İsmail b. Tahir |
|
50 |
Hoşoğlu Molla Mustafa b. İbrahim |
|
51 |
Likoğlu Molla Mehmed b. Ahmed |
|
52 |
Hacıoğlu Molla Mehmed b. İsmail Efendi |
|
53 |
Mehmedefendizâde Ahmed b. Ahmed |
|
54 |
Likoğlu Mehmed Efendi b. İbrahim |
|
55 |
Kisiroğlu Mustafa b. Ahmed |
|
56 |
Kisiroğlu Yusuf b. Ahmed |
|
57 |
Kasımoğlu Molla Salih b. Ali |
|
58 |
Biraderi Molla İsmail b. Ali |
|
59 |
Beşiroğlu Molla Mehmed b. Hacı Ahmed Efendi |
|
60 |
Biraderi Hakkı Efendi b. Hacı Ahmed Efendi |
|
61 |
Hoşzâde Mustafa Efendi b. İbrahim |
|
62 |
Sadzâde Mustafa Vehbi Efendi b. Mahmud Efendi Müderris |
|
63 |
Kisirzâde Hasan Efendi b. Mahmud Efendi Hoca |
15 OCAK 1889’DE DEFTERE KAYDEDİLEN ERKEKLERİN LİSTESİ
15 Ocak 1889 Salı Günü (13 Ca. Sene 1306) Eğridere Köyünde kaydedilen erkeklerin listesi Tablo 7’da gösterilmiştir. Bu tarihte 24 kişi kaydedilmiştir. Daha sonra aynı köyden Şubat/Mart/ 1891’de bir kişi (Tablo 8) ve Temmuz /ağustos 1892’de 4 kişi (Tablo 9) daha kaydedilmiştir.
Böylece, Eğridere köyünde kaydedilen erkeklerin toplam sayısı 92 olmuştur.
Tablo 7 15 Ocak 1889 Salı Günü Eğridere Köyünde Kaydedilen Erkeklerin Listesi
|
1 |
Müderris Kamil Efendizâde Ahmed Efendi Ziyaeddin |
|
2 |
Tahiroğlu Müftüzâde Ahmed Aka b. Tahir |
|
3 |
Bozzâde Molla Mustafa b. Molla İbrahim |
|
4 |
Humbalzâde Molla Mehmed b. Ömer Çavuş |
|
5 |
Kaşanzâde Molla İbrahim b. Süleyman |
|
6 |
Sofuzâde Hacı İbrahim Efendi b. Mehmed |
|
7 |
Gurnazâde Müslim Efendi b. Molla Mehmed |
|
8 |
Biraderi Molla Numan b. Mehmed |
|
9 |
Gurnazâde İsmail Efendi b. Mustafa |
|
10 |
Gurnazâde Abdülfettah b. Mahmud |
|
11 |
Gurnazâde Molla Ali b. Süleyman Efendi |
|
12 |
Gurnaoğlu ( ) b. Tahir |
|
13 |
Musazâde Molla Bilal b. Musa |
|
14 |
Kamilzâde Yusuf Efendi b. Tahir Efendi |
|
15 |
Bozzâde Yusuf Efendi b. Ahmed |
|
16 |
Hoşzâde İbrahim Efendi b. Hasan |
|
17 |
Kasımzâde Molla Ali b. Molla Salih |
|
18 |
Kasımzâde Mehmed b. Molla İsmail |
|
19 |
Hacı İsmailzâde Molla Hasan b. Hacı Mustafa |
|
20 |
Karamurzâde Molla Şaman b. Bilal |
|
21 |
Mekteb Hocası Erzurum kurralarından Diricik’de sâkin Bayburdlu Ali Hoca b. Salih |
|
22 |
Paçanlı Hattat Ali Efendi b. Süleyman Efendi |
|
23 |
Kasımzâde Ahmed b. Ali |
|
24 |
Oğlu Molla Mahmud b. Ahmed Çavuş |
Tablo 8 Recep 1308 (Şubat/Mart 1891)’Dee Kaydedilen Erkekler
|
1 |
Çakırahmedzade Molla Kasım b. Mustafa Efendi |
Tablo 9 Muharrem 1310 (Temmuz/Ağustos 1892) Kaydedilen Erkekler
|
1 |
Hacımehmedzâde Molla Mustafa |
|
2 |
Çolakoğlu Molla Mehmed b. İsmail |
|
3 |
Kisiroğlu Molla Mehmed b. Ali |
|
4 |
Çolakoğlu Molla Yusuf b. İbrahim (93 Erkek) |
15 MART 1888 TARİHİNDE DEFTERE KAYDEDİLEN KADINLAR LİSTESİ
Defterde, “3 Receb sene 1305 târîhiyle Of kazâsı Gorgoras karyesinde intisâb eden ihvânları beyân eder)” başlığı ile kadınlar kaydedilmiştir.
3 Recep 1305 (15 Mart 1888, Perşembe günü kaydedilen kadın isimlerinin listesi Tablo 10’da gösterilmiştir. Bu defterde, binti kısa olarak bt. yazılmıştır ve kızı anlamındadır. Mesela Fatma bt. İbrahim, İbrahim kızı Fatma demektir. Bu listede 55 isim bulunmaktadır.
Tablo 10 15 Mart 1888, Perşembe Günü Kaydedilen Kadınların listesi
|
1 |
Ayşe bt. Hacı Mehmed, zevce-i Mahmud Efendi Kisirzâde |
|
2 |
Kerîmesi Hanife Kasdane bt. Mahmud Efendi |
|
3 |
Vahide bt. İbrahim, Mustafa Kisirzâde |
|
4 |
Rukiye bt. Hacı Ahmed Efendi, Mahmud Efendi Galeyazâde |
|
5 |
Hafize bt. İsmail, Osman Galeyazâde |
|
6 |
Fatma Puşi bt. Mahmud Efendi, Ahmed Efendi Abdülkerimzâde |
|
7 |
Cemile bt. Ali, Hacı Ömer Efendi Hoşzâde |
|
8 |
Fatma bt. İbrahim, Mustafa Hacızâde |
|
9 |
Fatma bt. Yunus, Mustafa Hacızâde |
|
10 |
Sırma bt. İbrahim, Mehmed Hacızâde |
|
11 |
Hamide bt. Hasan Efendi, İsmailefendi Hacızâde |
|
12 |
Zeyneb bt. Mehmed, Mahmud Çavuş Hacızâde |
|
13 |
Hanife bt. Mustafa, Hâfız İbrahim Efendi Hacızâde |
|
14 |
Hatice bt. Mustafa, Mustafa Beşirzâde, Baynızâde? demekdir |
|
15 |
Saliha bt. İbrahim, Mustafa Beşirzâde |
|
16 |
Saliha bt. Mehmed Efendi, Hakkı Efendi b. Hacı Ahmed Efendi Beşirzâde |
|
17 |
Ayşe bt. Ahmed, Mehmed Efendi Beşirzâde |
|
18 |
Güllü bt. İsmail, Ahmed Kisirzâde |
|
19 |
Saliha bt. Şişman, Ömer Çavuş Hunbalzâde |
|
20 |
Meryem bt. Hasan, Ahmed Hunbalzâde |
|
21 |
Funduk bt. Mustafa, Ahmed Koçakzâde |
|
22 |
Fatma bt. Mehmed, Ahmed Koçakzâde |
|
23 |
Fatma bt. İbrahim, Mustafa Koçakzâde |
|
24 |
Ayşe bt. Mustafa, Mustafa Koçakzâde |
|
25 |
Saliha bt. Mustafa Koçakzâde |
|
26 |
Hatice bt. Mustafa Koçakzâde |
|
27 |
Sakine bt. Ahmed, Halil Koçakzâde |
|
28 |
Emine bt. Ali, Ahmed Karahasanzâde |
|
29 |
Miyase bt. Tahir, Tahir Karahasanzâde |
|
30 |
Fatula bt. Abdulfettah, Ahmed Tahirzâde |
|
31 |
Cemile bt. Hacı İbrahim, Mehmed Tahirzâde |
|
32 |
Saliha bt. Yahya, Molla Mehmed Bozzâde |
|
33 |
Ayşe bt. İbrahim, Molla Yunus Bozzâde |
|
34 |
Asolu Ayşe bt. İbrahim, Mustafa Bozzâde |
|
35 |
Saliha bt. Ahmed, Hacı İbrahim Sofuzâde |
|
36 |
Ayşe Şolu bt. Hacı İsmail Efendi, İsmail Efendi Çolakzâde |
|
37 |
Cemile bt. Mustafa, Molla İbrahim Gurnazâde |
|
38 |
Fatma bt. Arif, Ahmed Efendi Gurnazâde |
|
39 |
Hatice bt. Mehmed Efendi; Mehmed Gurnazâde |
|
40 |
Fatma bt. Yahya, Mehmed Gurnazâde |
|
41 |
Hafize bt. Ahmed, Mahmud Gurnazâde |
|
42 |
Fatma bt. Hacı Mehmed, Süleyman Efendi Gurnazâde |
|
43 |
Hatice bt. İbrahim, İbrahim Bekirzâde |
|
44 |
Hatice bt. İbrahim, İsmail Bekirzâde |
|
45 |
Fatma bt. Hasan, Mustafa Bekirzâde |
|
46 |
Havva bt. Ömer, Mustafa Bıyıkzâde |
|
47 |
Güllü bt. Ali, İsmail Dumanzâde |
|
48 |
Ayşe bt. İsmail, Ahmed Hacıvelizâde |
|
49 |
Fatma bt. İbrahim, İbrahim Çakırahmedzâde |
|
50 |
Fatma bt. Ali, Yahya Hacımehmedzâde |
|
51 |
Ayşe bt. Ali, Mehmed Hacımehmedzâde |
|
52 |
Zeyneb bt. Mustafa, Hasan Çatalzâde |
|
53 |
Fatma bt. Hasan, Mehmed Musazâde |
|
54 |
Haçula/Hatice bt. Mehmed, Mustafa Oruçzâde? |
|
55 |
Saliha bt. Ömer, İbrahim Baltacızâde |
13 OCAK 1889 TARİHİNDE KAYDEDİLEN KADINLARIN LİSTESİ
11 Ca. 1306 (13 Ocak 1889 Pazar) kaydedilen kadınların listesi Tablo 11’de verilmiştir. Bu listede 29 kadın ismi bulunmaktadır. Böylece, Eğridere Köyünden toplam 84 kadın ismi deftere yazılmıştır.
Tablo 11 13 Ocak 1989 Pazar Günü kaydedilen Kadınların Listesi
|
1 |
Fatma bt. Abdullah Efendi, İsmail Efendi Kasımzâde |
|
2 |
Hatice bt. Osman, Mahmud Efendi Galeyazâde |
|
3 |
Hatice bt. Abdulfettah, Hüseyin Galeyazâde |
|
4 |
Fatma bt. Ahmed, Mehmed Efendi Mehmedefendizâde |
|
5 |
Hatice bt. İbrahim, Molla Ali Mehmedefendizâde |
|
6 |
Hamide bt. İbrahim, Hasan Karahasanzâde |
|
7 |
Fatma bt. Mustafa, Hasan Karahasanzâde |
|
8 |
Altun bt. Mustafa, Ahmed Mollaalizâde |
|
9 |
Havva bt. Mehmed, Ahmed Bozzâde |
|
10 |
Sakine bt. Mustafa, Numan Bozzâde |
|
11 |
Selimi bt. Ahmed, Mustafa Bozzâde |
|
12 |
Ayşe bt. Ahmed, Molla İbrahim Bozzâde |
|
13 |
Hatice bt. İsmail Efendi Çolakzâde, bâkire |
|
14 |
Ayşe bt. Hasan, Hüseyin Ömerefendizâde |
|
15 |
Miyase bt. Ömer, Ahmed Kancazâde |
|
16 |
Hatice bt. Ali, Şaban Karahamudzâde |
|
17 |
Şose bt. İsmail, Hasan Beşirzâde |
|
18 |
Hafize bt. Mehmed Efendi, İbrahim Beşirzâde |
|
19 |
Hanife bt. Hacı Ahmed Efendi, İsmail Beşirzâde |
|
20 |
Hamide bt. Tahir Efendi Kamilzâde, bâkire |
|
21 |
Fatma bt. Mahmud Efundi, Cafer Kamilzâde |
|
22 |
Havva bt. Ahmed Efendi, Müslim Gurnazâde |
|
23 |
Meryem bt. İbrahim, Ahmed Hoşzâde |
|
24 |
Hatice bt. Süleyman Efendi Gurnazâde, bâkire |
|
25 |
Fatma bt. Mehmed, Yusuf Efendi Sofuzâde |
|
26 |
Cemile bt. Molla Ali, Ahmed Efendi Sürmenelizâde |
|
27 |
Fatma bt. Mustafa, Hasan Efendi Sürmenelizâde |
|
28 |
Haçula bt. Hacı Ali, İsmail Sürmenelizâde |
|
29 |
Havva bt. Ahmed, Mustafa Gurnazâde |
Eğridere köyünde 92 erkek ve 84 kadın olmak üzere 176 kişinin kaydı yapılmıştır. Erkek isimleri arasında etraftaki ve özellikle uzaktaki köylerden katılanlar da olduğu görülmektedir.
Toplantı tarihleri hicri takvime göre yazılmıştır. Bunlar miladi takvime çevrilmiş ve listelerin başında verilmiştir. Toplantının haftanın hangi günü yapıldığı da belirlenerek listelere eklenmiştir. Genellikle bir yerde önce kadınlar için toplantı düzenlenmiş, bir veya 2 gün sonra aynı yerde erkekler için toplantı gerçekleştirilmiştir.
Eğridere Köyünde de, pek çok Of yerleşimlerinde olduğu gibi, Haçula (Hatice), Fatula (Fatma) ve Ayşula (Ayşe) gibi bazı kısaltılmış isimler görülmektedir.
Osmanlı tahrir defterlerine göre, Gorgoras’ta 1876’da hane sayısı 88’ dir. Buna tekabül eden nüfus 406 olarak tahmin edilmiştir. Hâlbuki 1834 Of Nüfus Defterinde, Gorgoras’ta 285 hanede 395 erkek kayıtlıdır (Demirci ve Bilgin, 2011). Toplumlarda genellikle erkek ve kadın oranları eşit olduğuna göre 1834’te toplam nüfus erkeklerin iki katı, yani 790 olması gerekir. 1834 erkek nüfusuna dayanan sayımı, 1876 nüfus tahminine göre daha doğru olacağından, tahrir defterlerinde hane sayısını 5 ile çarpıp münferitleri ekleyerek bulunan nüfus çok düşük çıkmıştır. Eski dönemlerde toplumda hanelerde büyük aileler yaşadığından her haneyi 5 kişi sayma kabulü burada geçerli olmamalıdır. Ayrıca yöre halkı toprağa bağlı ve hayvancılıkla geçindiği için ailede çocuk sayısı ve toplam nüfus 5 kişiden daha fazladır. Zaten 1888-1889 tarihlerinde Eğridere’de yapılan toplantılarda kaydedilen kadın ve erkek sayıları toplamı olan 176 sayısı, toplam 406 nüfusla uyumlu görülmemektedir. İki sayı karşılaştırılınca, toplam nüfusun çok daha fazla olması gerektiği gerçeği ortaya çıkar.
AİLELERİN SÜLALE İSİMLERİ VE BUGÜNKÜ SOYADLARI
İsimlerin sırası orijinal listedeki sıra korunarak yazılmıştır. Listelerdeki özellikle sülale isimleri düzeltilmiş ve ona göre Tablo 12’de alfabe sırasına göre sülalelerin eski isimleri ile 1934’te alınan ve bugün geçerli olan soyadları gösterilmiştir.. Bunlardan, Bıyıkoğlu gibi bazı sülalelerin erkek nesli tükenmiş olabilir. Tablodan örüldüğü gibi, pek çok sülalede birden fazla soyadı alınmıştır.
Tablo 12 Defterde geçen sülale isimleri ve bu sülalelerin bugünkü soyadları
|
Sülale Adı |
Bugünkü Soyadı |
|
Abbaszade: |
|
|
Ağralızade: |
Şeker, Can, Ağıralioğlu |
|
Baltacızade: |
Baltacıoğlu, Andaç |
|
Bekirzade |
Bekiroğlu |
|
Beşirzade: |
Pamuk |
|
Bıyıkzade: |
|
|
Bozzade (Bozoğlu): |
Boz, Fettahoğlu |
|
Çakırahmedzade |
Çakırahmetoğlu, Çakır |
|
Çatalzade: |
Çatal, Savaşkan, Çaykara, Özçatal |
|
Çolakzade: |
Çolak |
|
Dumanzade: |
Duman |
|
Efendizade: |
|
|
Galeyaoğlu: |
Gönan, Sadoğlu, Dağlar, Osmanoğlu |
|
Gurnazade: |
Yıldız, Köksal |
|
Hacıismailzade: |
Şen, Toksoy |
|
Hacımehmedzade: |
Yaşar, Türkyaşar |
|
Hacıoğlu: |
Coşkun |
|
Hacısalihoğlu: |
Haros köyünden |
|
Hacıvelizade: |
Turgut, Haxcıvelioğlu |
|
Hoşzade: |
Hoş |
|
Hunbalzade: |
Bal |
|
Kanberzade: |
Kamberoğlu, Kamburoğlu |
|
Kamilzade: |
Keskin, Kamiloğlu |
|
Kancazade: |
|
|
Karahamudzade (Karamudizade)?: |
Kara |
|
Karahasanzade: |
Kaymak |
|
Karamurzade (Karamudizade): |
Kara |
|
Kasımoğlu (Kasımzade) |
Baş, Hacıpaşalıoğlu, Sönmez, Akın |
|
Kaşanzade: |
Kaşan, Koşan |
|
Kirlizade: |
Haldizen Köyünden (Keleş) |
|
Kisirzade: |
Çokluk, Çoğalan |
|
Kocakzade (Koçakzade): |
Koca, Koçak, Kurşunoğlu, Kocak |
|
Koluoğlu (Kuluçoğlu)?: |
Kılıç |
|
Kotazade: |
Koda, Şabanoğlu |
|
Kuberzade: |
Korkmaz |
|
Likzade: |
Kurt, Yazıcı |
|
Mehmedefendizade: |
Mehmetefendioğlu, Dere |
|
Mollaalizade: |
Akyüz |
|
Musazade: |
Çiçek |
|
Müftüzade |
Müftüoğlu, Yazıcı, Bilen |
|
Niyazzade: |
Niyazoğlu, Sezer, Ayaz |
|
Oruçzade: |
|
|
Ömerefendizade: |
|
|
Piroğlu: |
|
|
Sadzade: |
Gönan |
|
Sofuzade: |
Şeker, Can, Ağıralioğlu |
|
Sürmenelizade: |
Sürmeli, Sürmenelioğlu |
|
Sürmenidaoğlu: |
|
|
Şuturzade: |
Şahin, Şatıroğlu, Boz |
|
Tabzade: |
Kamiloğlu |
|
Tahiroğlu: |
Yazıcı |
SONUÇ
Eğridere, eski Of kazasına bağlı en eski köylerden biriydi. Bugün, Çaykara ilçesine bağlı bir mahalledir. Eski Of kazasında hemen hemen bütün büyük köylerde medreseler vardı. Of çarşısı dışında yörede hiç modern okul olmadığından çocuklar evlerde büyüklerinden, biraz büyünce mahalle mektebinden, yetişkin olunca cami, medresede eğitim ve öğretim görürdü. Ayrıca, tekkeler iyi insan yetiştirme hedefine yönelik çalışmalar sürdürmüşlerdir.
İyi düzenlenmiş bu üçlü sistem, yani cami, medrese ve tekke, öğrenici ve öğretici sayıları bakımından ve eğitim kalitesi açısından Of’u benzer yerleşimlerden farklı yapan kurumlardı. Buralarda iyi yetişen insanlar ise, meslekleri ne olursa olsun, Ofluyu diğer yörelerdekilerden farklı hale getiriyordu.
Eğridere köyünde Osmanlı tahrir defterinde 1583 yılında 92 hane varken, 1681’de, yani yaklaşık 100 yıl sonra, hane sayısı 22’ye düşmüştür. Bu durum bütün Of köylerinde benzerdir. Bu tarihler arasında toplumda büyük bir nüfus azalması olmuştur. Bunun sebepleri mutlaka araştırılmalı ve belgeleri ile ortaya konmalıdır.
Ayrıca, Osmanlı tahrir defterlerine göre, Gorgoras’ta 1876’da hane sayısı 88’ dir. Buna tekabül eden nüfus 406 olarak tahmin edilmiştir. Halbuki, 1834 Of Nüfus Defterinde, Gorgoras’ta 285 hanede 395 erkek kayıtlıdır. Of Nüfus defterinin kayıt süresi biraz uzun sürmüş ve tahminen 1834-1838 yıllarını kapsamıştır. Toplumlarda genellikle erkek ve kadın oranları eşit olduğuna göre 1834’te toplam nüfus erkeklerin iki katı, yani 790 olması gerekir. 1834 erkek nüfusuna dayanan sayım daha doğru olduğuna göre, tahrir defterlerinde hane sayısını 5 ile çarpıp münferitleri ekleyerek bulunan nüfus çok düşük çıkmıştır. Eski dönemlerde toplumda hanelerde büyük aileler yaşadığından her haneyi 5 kişi sayma kabulü bu bölgede geçerli kabul edilmemelidir. Zaten 1888-1889 tarihlerinde Eğridere’de yapılan toplantılarda kaydedilen kadın ve erkek sayısı toplamı olan 176 sayısı, köyün toplam 406 nüfusuyla uyumlu görülmemektedir. Bu hayatın doğal akışında mümkün görülmemektedir. Gororas köyünde, 1876 Toplam nüfusu 406’dan daha çok olması gerektiği kanaatine varılmıştır. Yörede, o dönemlerde dışa doğru önemli miktarda bir göç olayı yaşanmış olabilir.
Oflu Yusuf Şevki Efendi’nin İhvan defterinde kayıtlı olan ve Eğridere köyünde yapılan toplantılarda kaydedilen erkek ve kadın isimleri yukarıda tablolar halinde verilmiştir. Listelerdeki özellikle sülale isimleri düzeltilmiş ve alfabe sırasına göre sülalelerin eski isimleri ve 1934’te alınan soyadları karşılarında olacak şekilde bir tablo düzenlenmiştir. Bazı sülalelerin bugünkü soyadları bulunamamıştır. Bunların bir kısmının Bıyıkoğlu gibi erkek nesli tükenmiş olabilir. İlgili tablodan görüldüğü gibi, pek çok sülalede birden fazla soyadı alınmıştır. Yeni nesiller, hazırlanan listelerden atalarının isimlerine ulaşabilirler.
Bu çalışma vesilesiyle Çaykara ilçesinin kuruşuyla ilgili bazı bilgilere ulaşılmıştır. Bu bilgilerin de tarihimizi bilmek açısından topluma aktarılması faydalı bulunmuştur. Yukarıda açıklanan kayıtlar, geçmişte ilgili toplantılara katılanların sayısı kadar, yörenin sosyal, kültürel ve ekonomik yapısını da yansıtmaktadır.
KAYNAKLAR
Albayrak Haşim, Of ve Çaykara Tarihi, Ferşat Yayınevi, 2. Baskı, 1990.
Bostan, M. Hanefi, "XV.-XIX. Yüzyıllarda Trabzon Şehir Nüfusu, Nüfusun Yükseliş Ve Düşüş Nedenleri" . Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi 6 (2018 ): 121-154 https://dergipark.org.tr/en/pub/avrasyad/article/510003
Bostan, M. Hanefi, XV., XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Çaykara’da Nüfus ve Nüfus Hareketleri, Çaykara Gazetesi, 2017.
Can, Cafer, Çaykara -Eğridere Köyü Tarihi ve Ailelerin Soy Ağaçları, Step Ajans, İstanbul, 2005.
Demircioğlu, Sezgin, Bilgin, Süleyman, Of Nüfus Defteri (1834), Şenyıldız Yayıncılık, 2011.
Gür, Süleyman, Eski Of Bölgesi Müderrislerinin Şahsi Kütüphaneleri, I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu, 2016.
Mutluoğlu, Ahmet, 48. Çaykara’nın Gerçekleri, Zeleka.com., 7 Şubat 2017.