Of Medreseleri Üzerine

Çaykaralı Muhammet Çakıral´ın yönetmenliğinde ve Prof. Dr. Nasrullah Hacımüftüoğlu´nun danışmanlığında ?Of medreseleri? isimli bir belgesel çekildi. Çakıral belgeselin çekimine başlamasını şöyle anlatıyor: ?2009 yılında Karadeniz´deki göçlerle ilgili ?Yılkı Atları´ adında bir belgesel çektim. Çaykara´nın Köknar Köyü´nde gerçekleştirdiğimiz çekimler sırasında birçok eve misafir olduk.  Ve evlerde çok fazla kitap olduğunu, insanların kitap okuduğunu fark ettik. Kitapların eski ve çok değerli el yazması olduğunu gördük. Orada birçok evin Osmanlı döneminde medrese olduğunu öğrendik. Daha sonra ?Yılkı Atları´ belgesel filminin kurgusunu yaparken aklıma medreseleri belgesel yapma fikri geldi. Araştırmaya ve medreselerin izini sürmeye başladım. İstanbul´daki arşivleri inceledim. Karşıma Türkçeye çevrilmiş Trabzon Salnameleri çıktı. O salnamelerde 1869 yılında Of´ta 350 medresenin olduğu yazıyordu.?[1] 

Belgeselin videosunu seyrederken herkes gibi ben de heyecanlandım. Hazırlanan belgesel ile ilgili Trabzon basınında heyecanlı yorumlar çıktı:

http://www.haber7.com  Müjgân Halis´in haberi: ? ?Oflu Hoca kavramı efsane değilmiş. Meğer Of ve Çaykara´yı içine alan Solaklı Vadisi, Osmanlı döneminde adeta üniversiteler kentiymiş. Çaykaralı yönetmen Muhammet Çakıral hazırladığı belgeselle bunu anlatıyor?.

www.kuzeyekspres.com.tr  ??Eski Of vadisi bir üniversite vadisiydi. Bu medreselerden mezun olanlar daha sonra İstanbul Fatih ve Süleymaniye medreselerinde doktora ve mastır yapmışlar?.

Prof. Dr. Y. V. Yavuz: ??Her caminin etrafında bir medresenin olduğunu biliyoruz?

Prof. Dr. N. Hacımüftüoğlu: ??Oradan yukarı Çaykara´ya çıkarsın, orada her köyde bir müderris vardı.?

Doç. Dr. Mustafa Tunçer ise makalesinde geniş bir analiz yaparak konuyu incelemiştir. Bu yazımdan önce belki de o makaleyi okumak daha faydalı olabilir[2]

Sayın Çakıral tarafından hazırlanan belgeselde konuşan bölgeden Akademisyenler ve diğer Oflular; 350 medrese olup olmadığı hususuna ne onayladılar nede itiraz ettiler. Sadece memnuniyetlerini beyan ettiler.

Gerçekten 1869 yılına ait yani tam 150 sene evvelki salnamede (Şehir yıllığı) Of´ta (103 Köyüyle beraber) 350 medrese ve bu medreselerde 2364 talebe olduğu yazılıydı (Tablo 1).

Trabzon Salnameleri ilk defa (H. 1286) M. 1869 yılında hazırlanmaya başlandı ve sonuncusu 1904 yılında olmak üzere 22 cilt yayınlandı. Salnamelerde (Yıllıklarda) o yıla ait istatistiki bilgiler, nüfus bilgileri, memurlar, kadılar, müftüler, okul ve talebe sayıları, orman ve maden mevcutları ve coğrafi bilgiler verilmiştir. Salnameler Kudret Emiroğlu tarafından Yeni harflerle yeniden hazırlanarak, merkezi Ankara´da olan Trabzon Vakfı tarafından 22+1 cilt olarak basılmıştır.                                         

Birinci salnamede-1869 Yılı- yukarıda görüldüğü gibi 350 medrese ve 2364 talebe olduğu Yazılıydı. Salnamelerde ki bilgiler standart olmayıp sonraki yıllarda bazı bilgilerden bahsedilmemiş, bazı bilgiler yeniden ilave dilmiş, bazıları arasında ise çelişkiler mevcuttur. Nitekim 350 medrese bilgisi sonraki salnamelerde teyit edilmemiş ve farklı bilgilere yer verilmiştir.  

Aşağıdaki 1. tabloda Of ile ilgili 2. Tabloda ise Trabzon´la ilgili bilgiler verilmiştir.

Tablo:1 

 Tablo:2 

 Görüldüğü gibi 1869 da 350 medrese gösterilmişken ikinci sene bundan hiç bahsedilmemiştir. Trabzon´da ise 9 medrese olduğu bildirilmiştir. Trabzon´da 9 medrese Of´ta ise 350 Medrese olması mümkünmü?

Salnamelerin 1888 yılına ait 13. cildinde ise Trabzon´da 54 Medrese; mahalleleri ve talebe sayıları ile birlikte veriliyor. Ve Of kazası için köy ve mahalleleriyle 42 Medrese isim isim sayılmış, bu Medreselerde de 2920 talebenin okuduğu bildirilmiştir. 2002 Yılında yapılan bir sempozyumda Sadık Albayrak; sunduğu bildiride ?1914 yılında Of´ta 69 medrese ve bu Medreselerde 2890 talebe? [3]olduğunu bildirmiştir. 

1869 Salnamesinde medreseler ile ilgili verilen bilginin yanlış olduğunu söyleyebiliriz. Şöyle ki: Of´ta o tarihlerde 103 köy var. Dolayısıyla 350 rakamını kabul etsek: hemen hemen her köye 3,5 medrese ve her medreseye de 7 talebe düşmektedir. Bu rakamlara bakıldığında ortada büyük bir yanlışın-abartının olduğuna hükmedebiliriz. Ve yine 1869 da 289 adet cami ve mescit bildirilmiş. Yani yine her köye ortalama 2,5 cami düşmekte ve her 4,5 medreseye de bir müderris düşmektedir. Bütün bu 1869 yılı rakamsal analizi bize bu bilginin sıhhatli olmadığını gösterir. Evet, Of´ta dini eğitim diğer kazalara göre daha fazladır ama bu rakamlar abartılıdır, kabul edilemez.   

Anlaşılan Salnameyi yazan makamlar; bazen her camide çocuklara Kur´an-ı Kerim okutulmasını bir Medrese olarak saymışlar, bazen de daha üst seviyede bir eğitim öğretimi esas almışlardır. Rakamların farklılığı bundan kaynaklanmış olmalıdır.

Osmanlı 1869 yılında ?Maarif-i Umumiye Nizamnamesi? çıkararak eğitimi modernleştirmeye ve bir sisteme bağlamaya çalışmıştır. Bu Nizamname ile tahsil derecesi üç kısma ayrılmıştır:

Bunlar: birincisi, İlkokul (sıbyan-iptidai),  ve ortaokul (rüştiye) mekteplerine; ikincisi, lise (idâdî ve sultani) mekteplerine, üçüncüsü ise Yüksekokul (mekatib-i âliye) dur.

Sıbyan mektepleri daha çok cami ve medreselerin yanında bulunurdu ve bunların çoğu hayırsever kişiler tarafından yaptırılırdı. Meşrutiyete kadar ilk tahsil için devlet bütçesinde herhangi bir harcama kalemi bulunmamakta, harcamalar vakıf gelirleri, hayırsever yardımları ve çocuklardan haftalık almak suretiyle yapılmaktaydı. Sıbyan mektepleri çocuklara Kur´an okutmak, Namaz kılma usullerini, namazda okunacak ayetleri, duaları öğretmek ve yazı yazdırmak gibi üç önemli amaçla kurulmuştu[4]. Sıbyan mekteplerinin bir kısmı geliştirilerek ?İptidai? ye (ilkokul) dönüştürüldü. Bir kısmı da programları takviye edilerek ?Rüştiye? ye (ortaokul)  dönüştürüldü. 1885 Te Trabzon´da bir İdadi açılmıştır. Daha sonra 1892,94 ve 95 yıllarında üç adet İptidai Okulu açılmıştır.

Of vadisi; bir medrese-üniversite vadisi değildir. Evet, çok din görevlisi yetişmiştir, içlerinde de çok âlimin olduğuna şüphe yoktur. Ama Of Solaklı Boğazı; abartma rakamlarla değil gerçeklerle anılmalı. Aslında Ofluların şöhreti yaygın din eğitimine ev sahipliği yapmanın yanı sıra  (Çaykara, Dernekpazarı, Hayrat eskiden Of´ a bağlı köylerdi); asıl atalarının karşılıksız, samimiyetle, sadece Allah rızası için dini öğretme ve yayma çalışmaları ile öğünmelidirler. Oflu Alimlerin ilimleri her zaman tartışma konusu olabilir, sayıları da tartışılabilir, ama Allah bilir ya çoğumuz onların samimi Müslümanlıklarına, ücretsiz veya küçücük faydalar karşılığında din hizmetindeki fedakarlıklarına hayranız. Onun için Oflular medreselerinin çokluğu ve abartılı rakamlarla değil; ama insanlarının içlerinde taşıdıkları Allah korkusu-sevgisi ve maddi karşılık beklemeden yaptıkları din hizmetlerinde ki samimiyetleriyle tevazularıyla övünmelidirler.