Osmanlı dönemine ait el yazması bir eser hakkında-2

GİRİŞ

15.11.2021 tarihli Çaykara Gündem gazetesinde, “Osmanlı Dönemine Ait El Yazması Bir Eser Hakkında-1” adlı bir yazımız yayınlanmıştı. O yazıda Oflu Yusuf Şevki Efendi’nin İhvan Defteri adlı el yazması eseri ve özellikle o defterdeki erkekler kısmı tanıtılmıştı. Bu yazıda ise aynı eserin kadınlar kısmı hakkında bilgi verilecektir.

Yazar Yusuf Şevki Efendi talim (öğretim) ve terbiye (eğitim) amacıyla çeşitli vilayet, sancak ve kazalarda hatta pek çok bölgedeki köylerde kadın ve erkekler için meclisler düzenlemiştir. Herhangi bir yerde ve tarihte erkekler için düzenlenen meclisler çoğunlukla aynı köy veya mahallede ve tarihte kadınlar için de tertiplenmiştir. Bununla birlikte, Ünye kazasında erkekler için bir liste olmamasına rağmen kadınlar isim listesi bulunması dikkat çekmektedir.

İhvan defteri, Yusuf Şevki Efendinin Kondu’daki evinin kütüphanesinde bulunmuş ve kendisinin torunları tarafından muhafaza altına alınmıştır. Defterde 12000’den fazla erkek ve kadının kaydedildiği anlaşılmaktadır. Bu defter için ayrıca bir Fihrist (İçindekiler) hazırlandığı bilinmektedir. Eser, Prof. Dr. Hür Mahmut Yücer tarafından yeni yazıya çevrilmiş, fakat henüz yayımlanmamıştır.

OSMANLIDA EĞİTİM -ÖĞRETİM

İslam medeniyetinin ilk mektep binası Peygamber Mescididir.  Daha sonraki yüzyıllarda eğitim mescit, medrese ve tekke olarak 3 kurumda sürdürülmüştür. Mescit (cami), medrese ve tekke sırasıyla ibadet, öğretim ve eğitim ağırlıklı hizmet vermişler ve üçü de ilim ve irfana hizmet te adeta birbirleriyle yarışmışlardır. Bunlardan üçüncülerde özellikle terbiye, edep, takva ve ahlak üzerinde durulurdu.

Allah ve Peygamber erkek ve kadınlara tek hitapla hitap etmiştir.  Tarihte, ilim ve irfanda kadınlar erkeklerle yarışmışlardır. Kadınların eğitimi için zaman ve mekân tahdidi söz konuş olmamıştır. Peygamber döneminde, kadınların Peygamber Mescidine devam ettikleri, Cuma namazına katıldıkları,  Cuma hutbesini dinleyerek bilgilerini devamlı geliştirdikleri bilinmektedir. Ayrıca,  Peygamberimiz belli gün ve zaman ayırarak bilgi edinmek isteyen kadınların bulunduğu yerlere öğretim için gitmiştir.

Osmanlı döneminde kız ve erkek çocukları mahalle mekteplerinde eğitim görürdü.  O dönemde hazırlanan 1869 Maarif-İ Umumiye Nizamnamesinde kız ve erkek ilkokullarda (sıbyan mekteplerinde) çeşitli dersler okutulması kararlaştırılmıştır. Bunlar: Usûl-i cedide tarzıyla elifba (Alfabe), Kur’an-ı Kerîm, Tecvit, Ahlâka ilişkin resail (Risaleler), İlmi hal (Din kurallarını öğreten kitap), Yazı talimi, Fenn-i hesap, Tarih-i Osmanî, Coğrafya, Malûmat-ı Nâfıa (Bayındırlık İşleri Bilgisi) olarak belirtilmiştir. Bu nizamnameye göre de eğitim ve öğretimde kız ve erkek çocuk ayırımı yoktur.

DEFTERDE KADINLAR LİSTESİ

Yukarıda adı geçen İhvan Defterinde, kadınlar için hazırlanan listelerin baş tarafında, “Sene 1293 (1876/1877) tarihiyle kadınlardan Tarikat-i aliyye-i Nakşibendiye usulü veçhile talim-i zikrullah olunan ihvanları beyan eder -veffekanallahu ve rezzekana ve iyyâhünne'l-istikâmete ve's-sebâte âmin” ibaresi yer almıştır.

O dönemin Osmanlı coğrafyasında toplantıların büyük bir kısmı Trabzon vilayeti sınırları içinde gerçekleştirilmiştir. O dönemin Trabzon vilayeti haritası Şekil  1’de gösterilmiştir. Şekilden görüldüğü gibi Trabzon Vilayetinin 4 sancağı vardı:  1. Canik Sancağı, 2. Trabzon Sancağı, 3. Rize Sancağı ve 4. Gümüşhane Sancağı. Trabzon Sancağına 8, Canik sancağına 4, Rize sancağına 3 ve Gümüşhane sancağına 2 kaza bağlıydı. Bu kazaların adı da Şekil 1’in altına kaydedilmiştir. Ayrıca, 1880 Yılı Trabzon Vilayeti ne bağlı sancak, kaza ve nahiyelerin listesi Tablo 1’de verilmiştir.

Şekil  1 Trabzon Vilayeti

Tablo 1 1880 Trabzon vilayetine bağlı sancak, kaza ve nahiye isimleri

Kadınlar için düzenlenen bu meclislerin yapıldığı Osmanlı Vilayeti, Sancak/Şehir, Mahalle /Köy, Kayıt Tarihi (Hicri) ile kaydolan kadın sayısı Tablo 2’de gösterilmiştir.

Tablo-2 Osmanlı vilayetlerinde çeşitli beldelerde yapılan toplantıların tarihleri ve bu toplantılarda kaydedilen kadınların sayısı

Toplantılar 1877’den 1901 yılına kadar devam etmiştir. Kayıt tarihleri orijinal defterde hicri tarih ile gösterilmiştir. Bu tarihlerin miladi dönüşümleri tarafımızdan bu defa yapılmamıştır. Bu tabloya aynı tarihte intisap edenlerin kaç kişi oldukları defterden sayılarak tabloya eklenmiştir.

Defterdeki bilgilere göre, 183 defa kayıt yapılmış ve 5347 kadının ismi yazılmıştır. Erkekler kısmı 7458 olduğuna göre defte erkek ve kadın isimlerin toplamı (7458 + 5347 = 12805) 12000’den ziyadedir.

 Genellikle medrese bulunan karyelere gidilmiş ve belli mekân ve zamanlarda kadın törenleri yapılmıştır. Hazırlanan listelerde, kadınların isimleri, baba isimleri ve evli ise eşlerinin isim ve sülaleleri yer almıştır. Listede bazen bir isim yazıldıktan sonra kerimesinin (kızı), ya da annesinin adı kaydedilerek akrabalıklar da gösterilmiştir.

Kadınların bazılarının Hafız olduğu belirtilmiştir. En çok Hafız bulunan toplantılar Nefs-i Trabzon’da yapılanlardır.  Kadın törenlerini Ser-i hatme unvanlı bir kadın hoca yönetmektedir. Bu toplantılarda bazen muavin sıfatlı 1 veya 2 yardımcı yer almıştır. Kadın toplantılarında, erkek toplantılarında olduğu gibi ilk toplantılarda diğerlerine göre daha çok kayıt yaptırıldığı görülmektedir. Daha sonra aynı yerde yapılan toplantılarda sadece yeniler kaydedildiği için kaydedilen şahıs sayıları azalmıştır.

Ataları bu beldelerde yaşayan insanlar, atalarının sosyal durumunu ve geçmişini öğrenmek istemektedir. Bölgelerin sosyal yapısı ve oralarda yaşayan insanların geçmişi hakkında önemli bilgiler içeren bu eserin en kısa zamanda basılması ve kütüphanelere kazandırılması topluma önemli bir hizmet olacaktır.

KADIN İSİMLERİ HAKKINDA

Diğer Osmanlı topraklarında olduğu gibi, eserin kapsadığı coğrafyada da  meşhur tarihi kadın isimleri en yaygın olanlardır. Bu eserde gül ile başlayan veya gül ile biten pek çok kadın ismiyle karşılaşılmaktadır.

 Yaklaşık 150 sene önce hazırlanan bu eserdeki kadın isimleri incelendiğinde listede dikkat çeken bazı hususlar bulunmaktadır.

MEDİNE’DE DİKKAT ÇEKEN İSİMLER:

Bahtiyar, Bendiyar, Benefşe, Hasine, Mekkiye, Nazikdar, Nevres, Savfet (saffet), Ülfet, Vasfiyar.

MISIR’DA DİKKAT ÇEKEN İSİMLER:

Hüsnimelek, Lütfiyar, Pervize.

BALKANLARDA DİKKAT ÇEKEN İSİMLER:

Bugün pek konmayan ve Balkanlar’da dikkat çeken isimler Tablo 3’te gösterilmiştir. Bu isimlerden en çok yazılı bulunan Ümme ismi olmuştur.

Tablo 3 Bugün pek konmayan ve Balkanlar’da dikkat çeken isimler

NEFS-I TRABZON’DA DİKKAT ÇEKEN İSİMLER:

Bugün pek konmayan ve Nefs-i Trabzon’da dikkat çeken isimler Tablo 4’de verilmişti. Bu isimlerden en çok Hatun, ondan sonra Hatuncuk ismi gelmektedir.

Tablo 4 Bugün pek konmayan ve Nefs-i Trabzon’da dikkat çeken isimler                                                                             

AKÇAABAT KAZASINDA DİKKAT ÇEKEN İSİMLER:

Bugün pek konmayan ve Akçaabat’ta dikkat çeken isimler Tablo 5’te gösterilmiştir. Tablodaki en çok geçenlerden birinci Pambuk (Pamuk), ikinci ise Hatuncuk, üçüncü ise Hatun ismidir.

Tablo 5 Bugün pek konmayan ve Akçaabat’ta dikkat çeken isim

SÜRMENE KAZASINDA DİKKAT ÇEKEN İSİMLER:

Bugün artık pek konmayan ve Sürmene ‘de dikkat çeken isimler Tablo 6’da verilmiştir. Tablodaki isimlerden en çok defterde geçenler birinci Hatun, ikinci Erva ve üçüncü Hanım ismi olmuştur.

Tablo 6 Bugün pek konmayan ve Sürmene ‘de dikkat çeken isimler

OF KAZSINDA DİKKAT ÇEKEN İSİMLER: Bugün pek konmayan ve Of’ta dikkat çeken isimler Tablo 7’de gösterilmiştir. Bu isimlerin listede kaç defa geçtiği de yanlarına yazılmıştır.

Tablo 7 Bugün pek konmayan ve Of’ta dikkat çeken isimler 

OF KAZASINDA KISALTILAN YAYGIN KIZ İSİMLERİ:

Bu listede bazı isimler kısaltış şekli ile yazılmıştır. Kısaltılmış bir ismin yanına bazen kısaltılmamış şekli de yazılmıştır. Bunlardan Hatice ismi 40 defadan fazla Haçula; Fatma ismi 40 defadan fazla Fatula veya Fatuli; Havva ismi 10 defadan fazla Havuli yazılmıştır. Bunlardan başka, Ayşe ismi Ayşula veya Şuli; Asiye en az 5 defa Askoli, Hanife en az 1 defa Hanika kaydedilmiştir. Ayrıca bölgede pek çok Emine ismi Mine olarak kullanılmaktadır. Bu isimlerin defterde kaç defa geçtiği Tablo 8’de gösterilmiştir.

Tablo 8 Of’ta kullanılan kısaltılmış isimler

SONUÇ

Kadınların öğretim ve eğitimi,  ailede, toplumun maddi ve manevi kalkınmasında önemli bir husustur.  Kadınları talim ve terbiyeden mahrum bırakılan toplamlarda eğitim -öğretim yarım kalmış demektir. Dolayısıyla toplum da gelişmekten mahrum kalır. Kadının eğitimi hem kendisi için, hem ailesi ve içinde bulunduğu toplum için son derece önemlidir.

İncelenen bu eserde kadınların talim ve terbiyesi için yapılan merasimlere katılımlar değerlendirilmiştir. Bu eserden, kadınların ilim ve ifan sahibi olmaları için yazarın uzun bir dönem bizzat çalışmalar yaptığı anlaşılmaktadır.

Çocuklara ad koyma çok önemli bir görevdir ve bunu çoğunlukla aile büyükleri yerine getirirler. İsim verilirken kulağa hoş gelen ve güzel anlamlılardan seçim yapılır. Bunun için o çocuğa verilen ismin onun nasıl bir insan olmasının ve tarihteki kime benzemesinin istendiği temenni edilir.  Hatta o isim bazen ailenin bir talebidir. Ayrıca,  Çocuğa ad koyarken verilen ismin çocuk için ve çevresi için sevimli ve benimsenen bir isim olmasına dikkate edilir. Bir baba veya anne arkasından gelen (halifesi) bir evladına sevimsiz veya anlamsız bir isim verebilir mi? Çocuklara verilen ad ailenin ve toplumun değer ölçülerin yansıtır. Kız çocuklarına ad koyma ailede çok önemli bir görevdir. Yüz elli yıl önceki isimleri kapsayan bu eserde geçen isimlerin bir kısmı artık çocuklara verilmemektedir. Bu bir bakıma, arada geçen zamanda kültür değerlerinde ciddi bir değişiklik olduğunun göstergesidir. Birinci yazımızda vurguladığımız gibi, pek çok insanın geçmişteki büyükleriyle ilgili bu defterin bir an önce basılması gerektiğini hatırlatarak yazımızı bitirelim.