Dünyadaki MIT (Massachusetts Institute of Technology) gibi en iyi üniversitelerin mutlaka Filoloji (lisan bilimi) bölümleri bulunur ve bu bölümler de diğer pek çok bölüm gibi her yıl üniversite sıralamalarında da en iyiler arasında yer alır. Pandemi döneminde Amerika’da filoloji bölümlerinin Türkçe kursları tanıtımı için 2022 yılında yapılan bir panelde ve ona dayanan bir yayında Türkçenin farklı lehçeleri ve yaygın kullanımı hakkında son dönemin bazı bilgileri açıklanmıştır. Türkçenin önemi açısından bu yazıyı Türkçeye çevirip okuyucuyla paylaşmak istedim. Türkiye’de bazı gelişmiş üniversitelerde de Filoloji bölümlerine ağırlık verilmesi gerektiğini düşünüyorum. Türkiye’de en az 5 üniversitede güçlü Filoloji bölümü bulunması gerekir.
PANEL KONUSU:
Türkçe/Türk Dilleri, Çevrimiçi Öğretim ve Fırsatlar
Pandemi Sırasında ve Sonrasında:
Pandemi Bize Ne Öğretti?
“Turkish/Turkic Languages, Online Teaching, and Opportunities
During and After the Pandemic:
What Did Pandemic Teach Us?”
PANEL TARİHİ: 28 ŞUBAT 2022. “ FEBRUARY 28, 2022 ”
PANEL YÖNETİCİCİ: Prof. Timur Kocaoğlu, Michigan State Üniversitesi (Şekil-1).
UNESCO tarafından 2022 Uluslararası Anadil Günü'nün (21 Şubat) teması "Çok dilli öğrenim için teknolojinin kullanılması: Zorluklar ve fırsatlar" olup, çok dilli eğitimi ilerletmek ve kaliteli öğretme ve öğrenmenin gelişimini desteklemek için teknolojinin potansiyel rolünü keşfetmeyi teşvik etmektedir.
2022 Panel teması şu şekilde değiştirilmiştir: “Amerika Birleşik Devletleri'nde Dijital Ortamda Türkçe ve Türki Dilleri Öğrenmek: Zorluklar ve Fırsatlar.”
Oturumda, 20 Şubat 2022'de, UNESCO'nun aşağıdaki iki noktaya ilişkin belirlediği temanın incelendiği bir akademik panel tartışması sunuldu:
• Amerika Birleşik Devletleri'nde Türkçe ve Türk Dillerinin öğretilmesiyle bağlantılı olarak kaliteli çok dilli öğretim ve öğrenimin desteklenmesinde öğretmenlerin rolünün arttırılması.
• Teknolojiler ve bu teknolojilerin çok dilli öğretme ve öğrenmeyi destekleme potansiyeli ve ortaya çıkan zorluklar üzerinde düşünmek.
“Herkesi birkaç dilde selamlamak istiyorum:
Welcome!, Hoş geldiniz!, Hoş geldiniz!, Xoş gəldiniz!,
Xoş geldiñiz!, Xuş kélibsiz!, Xuş képsiz!, Qoş kéldiñiz!,
Qoş kéldiñiz!, Xuş kildegez!, Rəхiм itеgеz!, Acırbas!,
Bazlıx sizge!, Üörbüt kél!, Kiлĕрех!
” Sizi 15 dilde selamladım ve İngilizce dışındaki bu 14 dilin tamamı farklı Türk edebi dillerine aittir. Aslında 21 Türk yazı dili ve 20 kadar da konuşulan Türk dili vardır (edebi bir Dile sahip olmaksızın). Bitmedi, çünkü bu 41 Türk dilinin her birinin de kendi lehçeleri var. Bu 41 dilin toplam lehçelerinin tam sayısını bilmiyoruz ama 21 edebi ve 20 civarında konuşulan Türk dilinin 4 binden fazla lehçesi olacağını düşünüyorum. Bu sebeple elimizde bütün Türk dillerinin tam bir veri tabanı ya da karşılaştırmalı bir sözlüğü bulunmuyor, bu da gelecekte derleyicilerini bekleyen önemli bir görev ve projedir. Çünkü karmaşık bir bilgisayar yazılımının kapasitesi 10 ila 15 milyon kelime olmalı (hem benzer hem de farklı anlamlarda). Türk edebi ve konuşma dillerini çeşitli şekillerde sınıflandırabiliriz. Öncelikle her Türk edebi dilini konuşanların sayısına göre Türk Dil Ailesi, Tablo-1’de sınıflandırılmıştır. Birinci sütun, konuşanı bir milyondan fazla olan Türk yazı dilleri için, ikinci sütun ise konuşanı bir milyondan az olan Türk yazı dilleri için hazırlanmıştır. Burada Türkçe, Azerbaycan, Özbek, Uygur, Kazak, Tatar, Türkmen, Kırgız, Başkurt ve Çuvaş bir tarafta, Yakut, Karakalpak, Kırım Tatarı, Hakas, Tuva, Karaçay-Balkar, Kumuk, Altay, Nogay ve Karay diğer tarafta yer almıştır.
Tablo-1: Türk Dili Ailesi: Yazı Dilleri (Resmi)
Tablo-2’de sekiz Türk dili ve bunların ülkeleri listelenmektedir:
Özbekistan Diğer bir sınıflandırma ise Türk yazı dillerinin Türk dili ağacının hangi dönemin dalına ait olduğuna göre listesi olacaktır:
Bu 21 Türk edebi dili, birbirleriyle olan ses ve gramer farklılıklarına göre altı gruba ayrılmıştır:
1. KARLUK GRUBU: Özbek, Uygur [toplam: 50 ila 55 milyon]
2. OĞUZ GRUBU: Türkçe, Azerbaycan, Türkmen, Gagavuz [toplam: 125 milyon]
3. KIPÇAK GRUBU: Tatar, Başkurt, Kırımlı Tatar, Nogay, Kazak, Kara-Kalpak, Kırgız, Kumuk, Karaçay-Balkar, Karay [total: 30 ila 35 milyon]
4. SİBİRYA GRUBU: Tuva, Hakas, Altay [toplam: 300,000]
5. YAKUT GRUBU: Yakut [total: 600,000]
6. BULGAR GRUBU: Çuvaş [toplam: 1,5 milyon]
Aşağıdaki harita (Şekil-2), 22 milyon kilometre kareyi aşan uçsuz bucaksız Orta Avrasya'da çeşitli Türk dillerini konuşanların yerlerini göstermektedir:
Türk dillerini yaklaşık olarak 230 milyon insan konuşmaktadır. Çoğunlukla Asya'da (Orta Asya, Kuzey Afganistan, Çin'in kuzeybatısındaki Sincan eyaleti, Rusya'nın Sibirya dahil Asya bölgeleri), Orta Doğu'da (İran, Kuzey Irak, Suudi Arabistan), Kafkaslarda (Azerbaycan, Rusya'nın Kafkasya bölgeleri), ve Avrupa (kuzeydoğu Yunanistan, Makedonya, Kosova, Bosna, Bulgaristan, Romanya, Rusya'nın Avrupa kısımları: Tataristan, Başkurdistan, Çuvaş Cumhuriyeti ve Litvanya).
Resmi dili Türk dili olan 7 bağımsız ülke bulunmaktadır: Türkiye (Türkçe), Azerbaycan (Azerbaycan), Kazakistan (Kazak), Kırgızistan (Kırgız), Türkmenistan (Türkmen), Özbekistan (Özbek) ve Kuzey Kıbrıs (Türkçe). Rusya Federasyonu içerisinde ayrıca 7 Türk özerk cumhuriyeti bulunmaktadır: Tataristan (Tatar), Başkurdistan (Başkurt), Çuvaşistan (Çuvaş), Altay (Altay), Hakas (Khakass), Tuva (Tuvin), Yakutistan (Yakut).
Türk dil ailesi, Ural-Altay dil ailesine ait olup şu şekildedir:
Ural-Altay Dilleri (Toplam 68 dil).
1. Ural Dilleri ve 2. Altay Dilleri.
1. Ural Dilleri: Macarca, Fince, Estonca, Cheremish, Samoyed, Hanti-Mansi ve çok daha fazlası.
2. Altay Dilleri: Türk, Moğol, Tunguz, Mançu, Kore, Japonca ve çok daha fazlası.
Ural-Altay dil ailesinde yaklaşık 68 dil bulunmaktadır ve bunların toplam sayısı yaklaşık olarak 1.000'den fazla kişi tarafından konuşulmaktadır. 500.000 konuşmacı Türkçe aynı zamanda üç farklı gramer türünden birine aittir:
1. İzole Dilleri: Çince, Tibet Dilleri
2. Çekimli Diller: Hint-Avrupa, Sami, Afrika dilleri
3. Eklemeli Diller: Türk, Moğol, Kore, Japonca, Macarca, Fince, Dravidian, Bask, Kızılderili Dilleri.
Türkçe gramer yapısına göre eklemeli türde bir dildir. Eklemeli tür dillere ait tek bir Türkçe kelime, tren motoru gibi önde ve diğer bütün bölmeler (ekler) tren motorunun sonuna eklenmiş katarlar olarak tam bir trene benzer (Şekil-3).
Türkçe bir kelime, isim veya fiil olabilen bir kelimenin sonuna eklenen 13 ek eklenerek daha uzatılabilir. Böylece yeni bir kelime ortaya çıkar. Türkçede tek bir ek eklenerek isim fiile (fiil de isme) dönüştürülebilir. Bunun en güzel örneklerinden biri şu şekilde olabilir:
Türkçe: Amerikalılaştıramadıklarımızdanmısınız?
İngilizce: Are you one of those who we were unable to Americanize?
Amerika-lı-laş-tır-a-ma-dık-lar-ı-mız-dan-mı-sın-ız?
(“Amerika” kelimesi artı 13 Türkçe ek)
Aşağıdaki örnek, bu eklerin bir kelimenin anlamında nasıl değişiklik yaptığını adım adım göstermektedir:
Amerika : America
Amerika-lı : American
Amerika-lılaş : Becoming American (Americanizing)
Amerika-lılaştır : to make one American (to Americanize)
Amerika-lılaştırama : unable to make American
Amerika-lılaştıramadık : one who we were unable to make American
Amerika-lılaştıramadıklar : those who we were unable to make American
Amerika-lılaştıramadıklarımız : one of those who we were unable to make American
Amerika-lılaştıramadıklarımızdan : from one of those who we were unable to make American
Amerika-lılaştıramadıklarımızdanmı : are from one of those who we were unable to make American
Amerikalı-laştıramadıklarımızdanmısın : Were you (singular) from one of those who we were unable to make American (Americanize)
Amerikalı-laştıramadıklarımızdanmısınız : Were you (plural) from one of those who we were unable to make American (Americanize)
Türkçe ve diğer bütün Türk dilleri aynı yapıya sahiptir ancak bazı ekler Türk dilinden diğerine farklılık göstermektedir: Aşağıdaki örnek, iki Türk dilini karşılaştırarak hangi eklerin aynı, hangilerinin birbirinden farklı olduğunu göstermektedir.
(Farklılıklar kalın harflerle vurgulanmıştır):
Türkçe : Amerika-lı-laş-tır-a-ma-dık-lar-ı-mız-dan-mı-sın-ız?
Özbek : Amerika-lı-laş-tır-al-ma-gan-lar-ı-mız-dan-mı-sız?
AMERİKA’DA TÜRK DİLİ PROGRAMLARI OLAN ÜNİVERSİTELER:
45 ÜNİVERSİTEDE TÜRKÇE
Amherst College. Amherst, MA [Five Colleges Consortium]
Boston University, Boston, MA
Brigham Young University, Provo, UT
Brown University, Providence, RI
Columbia University, New York, NY
Cornell University, Ithaca, NY
Duke University, Durham, NC
George Mason University, Fairfax, VA
George Washington University, Washington DC
Georgetown University, Washington, D.C.
Harvard University, Cambridge, MA
Hampshire College, Amherst, MA [Five Colleges Consortium]
Indiana University, Bloomington, IN – Turkish Flagship Program
McGill University, Montreal, Quebec, Canada
Michigan State University, East Lansing, MI
Mount Holyoke, South Hadley, MA [Five Colleges Consortium]
New York University, New York, NY
Northwestern University, Evanston, IL
Ohio State University, Columbus, OH
Portland State University, Portland, OR
Princeton University, Princeton, NJ
Rutgers University, New Brunswick, NJ
Smith College, Amherst, MA [Five Colleges Consortium]
Stanford University, Stanford, CA
State University of New York at Binghamton, Binghamton, NY
Syracuse University, Syracuse, NY
University of Arizona, Tucson, AZ
University of California at Berkeley, Berkeley, CA
University of California at Los Angeles, Los Angeles, CA
University of Chicago, Chicago, IL
University of Florida, Gainesville, FL
University of Illinois, Urbana-Champaign, IL
University of Kansas, Lawrence, KS
University of Maryland, College Park, MD
University of Massachusetts, Amherst, MA [Five Colleges Consortium]
University of Michigan, Ann Arbor, MI
University of North Carolina, Chapel Hill, NC
University of Oregon, Eugene, OR
University of Pennsylvania, Philadelphia, PA
University of Pittsburgh, Pittsburgh, PA
University of Texas, Austin, TX
University of Toronto, Toronto, Canada
University of Washington, Seattle, WA
University of Wisconsin, Madison, WI
Yale University, New Haven, CT
AZERBAYCANCA 4 ÜNİVERSİTEDE
Indiana University, Bloomington, IN
University of California at Los Angeles, Los Angeles, CA
University of Texas, Austin, TX
University of Wisconsin, Madison, WI
KAZAKÇA 7 ÜNİVERSİTEDE
Indiana University, Bloomington, IN
Michigan State University, East Lansing, MI
University of California, Berkeley, CA
University of Iowa, Ames, IA
University of Chicago, Chicago, IL
University of Washington, Seattle, WA
University of Wisconsin, Madison, WI
KIRGIZCA 1 ÜNİVERSİTEDE
University of Washington, Seattle, WA
TATARCA 2 ÜNİVERSİTEDE
Arizona State University, Tempe, AZ
University of Wisconsin, Madison, WI
ÖZBEKÇE 10 ÜNİVERSİTEDE
Arizona State University
Columbia University, New York, NY
Harvard University, Cambridge, MA
Indiana University, Bloomington, IN
Michigan State University, East Lansing, MI
University of Chicago, Chicago, IL
University of Iowa, Ames, IA
University of Michigan, Ann Arbor, MI
University of Washington, Seattle, WA
University of Wisconsin, Madison, WI
UYGURCA 1 ÜNİVERSİTEDE
University of Kansas, Lawrence, KS.